Әдістемелік нұсқау хат 2021-2022 оқу жылы

172Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы
«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОРТА БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
2021-2022 ОҚУ ЖЫЛЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ТУРАЛЫ» ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ ХАТ
Нұр-Сұлтан 2021
Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының Ғылымиәдістемелік кеңесі шешімімен ұсынылды (2021 жылғы 13 мамырдағы № 5 хаттама). «Қазақстан Республикасының орта білім беру ұйымдарында оқутәрбие процесін ұйымдастырудың 2021-2022 оқу жылындағы ерекшеліктері туралы». Әдістемелік нұсқау хат. – Нұр-Сұлтан: Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА, 2021. – 378 б. Жинақта Қазақстан Республикасы білім беру ұйымдарының мектепалды және 1-11-сыныптарында 2021-2022 оқу жылындағы оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру жөніндегі материалдар берілген. Жинақ орта білім беру ұйымдарының басшыларына, педагогтеріне, әдіскерлерге, білім басқармалары мен бөлімдерінің, білім беру саласындағы сапаны қамтамасыз ету департаменттерінің басшылары мен мамандарына арналған. © Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2021 3 Құрметті әріптестер! Жаңа 2021-2022 оқу жылы қарсаңында Сіздерге Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы әзірлеген «Оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы» дәстүрлі Әдістемелік нұсқау хатты ұсынып отырмыз. Әдістемелік нұсқау хаттың мазмұны еліміздің педагогикалық сарапшылар қауымдастығымен талқыланды. Білім беру ұйымдарындағы оқу процесі екінші жыл пандемия жағдайында өтуде. Шектеу шараларына байланысты оқушылардың білімінде туындаған олқылықтардың орнын толықтыру өзекті міндетке айналды. Әрбір педагогке шәкірттерінің білімін толықтыру бойынша арнайы жұмысты ойластыру және тиімді жүргізу қажет болып отыр. Биылғы оқу жылының ерекшеліктерінің бірі – А.Байтұрсыновтың әдістемесі негізінде әзірленген «Әліппе» мен «Букварь» пәндерінің қайтарылуы. Бұл идея былтырғы тамыз конференциясында айтылған болатын. Бірінші қыркүйек күні мектеп табалдырығын алғаш аттаған бүлдіршіндерге салтанатты түрде «Әліппе» және «Букварь» оқулықтары табыс етіледі. Мұғалімнің жүктемесі 18-ден 16 сағатқа азайтылды. Сабақ ұзақтығы 45 минутқа қайтарылды. Білім алушылардың оқу жүктемесі төмендетілді. Білім беру ұйымдарына қысқартылған оқу жүктемесімен Үлгілік оқу жоспарларын таңдау мүмкіндігі артты. Өткен оқу жылында оқу жүктемесі төмендетілген үлгілік оқу жоспарларымен жеті жүз мектеп жұмыс жүргізіп, тәжірибе жинақтады. Осылайша мектептердің академиялық таңдау еркіндігі артты. «Жаһандық құзыреттіліктер» таңдау курсын енгізу оқушыларымыздың бойында қазіргі қоғамның талаптарына сай білім мен дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Биылғы оқу жылында еліміздің мектептері Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 30 жылдығын, ағартушы-ұстазымыз Ы.Алтынсариннің 180 жылдығын атап өтеді. Көрнекті педагогтің мұралары мен өсиеттері бүгінгі күнге дейін құндылығын жоғалтпады. Күнде таңертеңгісін сабақ басталар алдында мектеп директорының оқушыларды қарсы алатын жақсы дәстүрі ұсынылып отыр. Ең басты міндеттеріміздің бірі – оқушының білім алуы мен дамыпөсуіне қолайлы және қауіпсіз жағдай жасау. Құрметті ұстаздар! Бұл Әдістемелік нұсқау хат 2021-2022 оқу жылында Сіздердің сенімді де ең қажетті көмекші құралдарыңыз болады деп сенеміз. 4 ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ 2021-2022 ОҚУ ЖЫЛЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  Білім алушылардың оқу жүктемесін азайту.  1-сыныптарға «Әліппе», «Ана тілі», «Букварь», «Обучение грамоте», «Цифрлық сауаттылық» пәндерін енгізу.  Білім алушылардың білімдеріндегі олқылықтардың орнын толықтыру.  Үлгерімі төмен оқушылармен жеке жұмыс жүргізуді жетілдіру.  Жазғы мектеп есебінен оқыту мерзімін 20 маусымға дейін ұзарту.  Міндетті формативті бағалау.  Сабақ ұзақтығы – 45 минут.  5-сыныптан 11-сыныптар аралығында «Жаһандық құзыреттіліктер» таңдау курсын немесе басқа курстарды енгізу.  Мектептердің таңдауы бойынша «Музыка» оқу бағдарламасының шеңберінде оқыту қазақ тілінде жүргізілетін 6-сыныпта домбыра тартуды үйрету.  Оқытудың әртүрлі форматтарына (дәстүрлі, аралас, қашықтан) мектептердің дайындығын қамтамасыз ету.  Ерекше білім беруді қажет ететін білім алушыларды бағалау.  Ерекше білім беруді қажет ететін білім алушыларға оқу бағдарламаларын бейімдеу.  Ерекше білім беруді қажет ететін білім алушыларға тиімді психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету.  Инклюзивті орта мәдениетін қалыптастыру.  «Оқуға құштар мектеп», «Дебаттар», «Өзін-өзі басқару күні», «Мектеп театры» жобаларын іске асыру.  Ұлттық құндылықтар негізінде мектептің мәдени ортасын қалыптастыру (қарым-қатынас, мектеп қоңырауы).  Мектеп пен отбасында күнделікті 20 минут кітап оқуды ұйымдастыру.  Ерте кәсіптік бағдар беру жұмыстарын жүргізу.  Білім алушылардың дене дамуының мониторингі.  Педагогтерді тарифтеу тәртібі бойынша ұсыныстар.  Жан басына шаққандағы қаржыландыру механизмін жетілдіру.  Педагогтерді жұмысқа қабылдаудың жаңа ережелерін енгізу.  Мектеп пен ата-аналардың өзара байланысын күшейту. 5 «ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОРТА БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ 2021-2022 ОҚУ ЖЫЛЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ТУРАЛЫ» ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ ХАТЫ Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 988 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беру мен ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес тұлғаны жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде тәрбиелеу мен оқытуды қамтамасыз ету қажет. 2021-2022 оқу жылында білім беруді ұйымдастыруда келесі міндеттерге назар аудару керек:  білім алушылардың білімін толықтыру;  оқу жүктемесі төмендетілген ҮОЖ-ын жүзеге асыру;  қауіпсіз және қолайлы білім беру ортасымен қамтамасыз ету;  цифрлық инфрақұрылыммен және ресурстармен жабдықтау. Әрбір білім беру ұйымының міндеті – білім алушының тұлғалық үйлесімді қалыптасуы, функционалды сауаттылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің дамуы үшін қолайлы, жалпыадамзаттық, ұлттық құндылықтарға негізделген білім беру ортасын құру. 1. ОРТА БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ НЕГІЗГІ НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕРІ 2021-2022 оқу жылында білім беру ұйымдары білім беру процесін ұйымдастыру кезінде «Білім туралы», «Педагог мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Заңдарын басшылыққа алуы және оқу-тәрбие процесін келесі нормативтік құжаттар негізінде жүзеге асыруы тиіс: «Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы» (бұдан әрі – МЖМБС) ҚР БҒМ (бұдан әрі – ҚР БҒМ) 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығы (өзгерістермен және толықтырулармен 2020 жылғы 28 тамыздағы №372 бұйрық) https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1800017669; «Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығы (өзгерістермен және толықтыруларымен 2020 жылғы 27 қарашадағы № 496с бұйрық) https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1300008424; – «Оқулықтардың, оқу-әдістемелік кешендердің, оқу құралдарының және басқа да қосымша әдебиеттердің, оның ішінде электрондық тасымалдау құралдары тізбесін бекіту туралы» (ҚР БҒМ 2021 жылғы 10 маусымдағы №286 бұйрығы); 6 – «ҚР БҒМ кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР БҒМ 2019 жылғы 26 шілдедегі № 334 бұйрығы; –«Тиісті үлгідегі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2018 жылғы 30 қазандағы №595 бұйрығы; – «Арнайы білім беру ұйымдары түрлерінің қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2017 жылғы 14 ақпандағы № 66 бұйрығы; – «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды, орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беруді жан басына нормативтік қаржыландыру қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2017 жылғы 27 қарашадағы № 596 бұйрығы (өзгерістермен 2018 жылғы 21 қыркүйектегі № 477 бұйрық); – «Мектепке дейінгі, орта білім беру ұйымдарын, сондай-ақ арнайы білім беру ұйымдарын жабдықтармен және жиһазбен жарақтандыру нормаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2016 жылғы 22 қаңтардағы №70 бұйрығы (өзгерістер мен толықтыруларымен 2017 жылғы 29 желтоқсандағы №662 бұйрық); – «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білімнің жалпы білім беретін оқу бағдарламаларын, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, қосымша білімнің білім беру бағдарламаларын және арнайы оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарында жұмыс істейтін педагогтерді және білім және ғылым саласындағы басқа да азаматтық қызметшілерді аттестаттаудан өткізу қағидалары мен шарттарын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2016 жылғы 27 қаңтардағы № 83 бұйрығы; – «Орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдарының педагогтері жүргізу үшін міндетті құжаттардың тізбесін және олардың нысандарын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2020 жылғы 6 сәуірдегі № 130 бұйрығы; – «Коронавирустық инфекцияның таралуына байланысты шектеу шаралары кезеңінде білім беру ұйымдарында оқу процесін іске асыру жөніндегі әдістемелік ұсынымдарды бекіту туралы» ҚР БҒМ 2020 жылғы 13 тамыздағы № 345 бұйрығы; – «Қашықтықтан білім беру технологиялары бойынша оқу процесін ұйымдастыру қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2015 жылғы 20 наурыздағы № 137 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы ҚР БҒМ 2020 жылғы 28 тамыздағы № 374 бұйрығы; – «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру ұйымдарында педагогикалық кеңес қызметін ұйымдастырудың және оны сайлау тәртібінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ міндетін атқарушының 2008 жылғы 16 мамырдағы № 272 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы ҚР БҒМ 2020 жылғы 2 сәуірдегі №125 бұйрығы; – «Педагог лауазымдарының тізбесін бекіту туралы» ҚР БҒМ 2020 жылғы 15 сәуірдегі № 145 бұйрығы; – «Педагогтің жұмыс уақыты мен демалыс уақыты режимінің ерекшеліктерін айқындау қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2020 жылғы 21 сәуірдегі № 153 бұйрығы; 7 – «Педагогтік қайта даярлау қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2020 жылғы 17 наурыздағы № 110 бұйрығы; – «Үздік педагог» атағын беру қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2015 жылғы 16 қаңтардағы № 12 бұйрығы (өзгерістерімен және толықтыруларымен ҚР БҒМ 2020 жылғы 23 сәуірдегі №157 бұйрығы); – «Үздік педагог» атағын иеленушіге сыйақы төлеу қағидаларын және оның мөлшерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 14 сәуірдегі № 204 қаулысы; – «Тәлімгерлікті ұйымдастыру қағидаларын және тәлімгерлікті жүзеге асыратын педагогтерге қойылатын талаптарды бекіту туралы» ҚР БҒМ 2020 жылғы 24 сәуірдегі № 160 бұйрығы; – «Педагог қызметкерлер мен оларға теңестірілген тұлғалардың лауазымдарының үлгілік біліктілік сипаттамаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2009 жылғы 13 шілдедегі №338 бұйрығы (өзгерістерімен және толықтыруларымен ҚР БҒМ 2020 жылғы 30 сәуірдегі № 169 бұйрығы); – «Педагогикалық әдептің кейбір мәселелері туралы» (өзгерістерімен және толықтыруларымен ҚР БҒМ 2020 жылғы 11 мамырдағы №190 бұйрығы); – «Педагогтерге біліктілік санаттарын беру (растау) қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2020 жылғы 11 мамырдағы № 192 бұйрығы;  МЖМБС, Үлгілік оқу жоспарлары, Үлгілік оқу бағдарламалары Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының www.nao.kz сайтында орналастырылған.  Орта білім беру ұйымдарының әкімшілігінде МЖМБС, үлгілік оқу жоспарлары, үлгілік оқу бағдарламаларының бір данада шығарылған қағаз нұсқасы болуы керек.  Педагогтер МЖМБС, Үлгілік оқу жоспарлары, Үлгілік оқу бағдарламаларының электронды нұсқасымен жұмыс жүргізе алады. 2021-2022 оқу жылының басталуы, ұзақтығы, каникул кезеңі орта білім беру ұйымдарында меншік нысаны мен ведомостволық бағыныстылығына қарамастан «Орта білім беру ұйымдарында 2020-2021 оқу жылының басталуын, ұзақтығын және каникул кезеңдерін айқындау туралы» ҚР БҒМ 2021 жылғы 27 шілдедегі № 368 бұйрығымен бекітілген: 1) 2021-2022 оқу жылының басталуы – 2021 жылғы 1 қыркүйек; 2) оқу жылының ұзақтығы: 1-сыныптарда – 33 оқу аптасы, 2-11 (12) сыныптарда – 34 оқу аптасы; 3) оқу жылы ішіндегі каникул кезеңдері: 1-11 (12) сыныптарда: күзгі – 7 күн (2021 жылғы 1-7 қарашаны қоса алғанда), қысқы – 11 күн (2021 жылғы 30 желтоқсаннан бастап 2022 жылғы 9 қаңтарды қоса алғанда), көктемгі-12 күн (2022 жылғы 19-30 наурызды қоса алғанда); 8 1-сыныптарда: қосымша каникул – 7 күн (2022 жылғы 7-13 ақпанды қоса алғанда). 2-11 (12) сыныптарда сабақтың ұзақтығы – 45 минут. Бірінші сыныптардың оқу сабақтарының режимі: қыркүйекте – күніне 35 минуттан үш сабақ, қазан айынан бастап Санитариялық қағидаларға сәйкес көз шынықтыру жаттығулары мен гимнастикаларын жасай отырып 45 минуттан өткізіледі (www.nao.kz). «Меншік нысаны мен ведомстволық бағыныстылығына қарамастан, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білімнің жалпы білім беретін оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарына оқуға қабылдау тәртібі, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер көрсету тәртібі, білім беру ұйымдарына құжаттарды қабылдау және оқуға қабылдау, балаларды бастауыш білім беру ұйымдары арасында ауыстыру үшін құжаттарды қабылдау, негізгі орта және жалпы орта білім беру бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарына оқуға қабылдаудың үлгілік қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2018 жылғы 12 қазандағы № 564 бұйрығы негізінде жүзеге асырылады (2020 жылғы 7 тамыздағы №332 өзгерістерімен және толықтыруларымен) https://adilet.zan.kz/rus/docs/V1800017553. Бірінші сыныпқа қабылдау кезінде жалпы білім беретін мектептерде қабылдау емтихандарын, тестілеуді өткізуге жол берілмейді. Білім беру ұйымдарындағы оқу процесі таңдап алынған Үлгілік оқу жоспарлары негізінде жүргізіледі. Үлгілік оқу жоспарлары ҚР БҒМ 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығымен бекітілген (2021 жылғы 25 наурыздағы № 125 бұйрықпен енгізілген өзгерістерімен және толықтыруларымен) 2018 жылғы 4 қыркүйектегі № 441 бұйрығына сәйкес бекітілген). ТАҢДАУ ҮШІН 2018 ЖЫЛДАН БАСТАП ҚОЛДАНЫСҚА ЕНГІЗІЛГЕН ҮЛГІЛІК ОҚУ ЖОСПАРЛАРЫ ҰСЫНЫЛАДЫ (ҚР БҒМ 2012 жылғы 8 қарашадағы №500 бұйрығы (2021 жылғы 26 наурыздағы №125 бұйрықпен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген). Төмендетілген оқу жүктемесімен үлгілік оқу жоспарлары (оқыту тілдері, бейіндері, оқыту түрлері бойынша)  жалпы білім беретін мектептерге арналған – 12, оның ішінде: бастауыш білім беру деңгейіне – 3 (оқыту тілдері бойынша №11-13 қосымшалар), негізгі орта білім беру деңгейіне – 3 (оқыту тілдері бойынша №16-18 қосымшалар), жалпы орта білім беру деңгейіне – 6 (оқыту тілдері және бейіндік бағыттар бойынша №21-26 қосымшалар). 9  гимназия сыныптарына арналған – 8, оның ішінде: бастауыш білім беру деңгейіне – 2 (оқыту тілдері бойынша №14, 15 қосымшалар), негізгі орта білім беру деңгейіне – 2 (оқыту тілдері бойынша №19, 20 қосымшалар), жалпы орта білім беру деңгейіне – 4 (оқыту тілдері және бейінділік бағыттар бойынша №27-30 қосымшалар). Үлгілік оқу жоспарлары (жаңартылған мазмұндағы):  кешкі мектептерге – 6, оның ішінде: негізгі орта және жалпы ортаға – 4 (күндізгі оқу – 2 (оқыту тілдері бойынша №31, 32 қосымшалар), сырттай оқу – 2 (оқыту тілдері бойынша №33, 34 қосымшалар), бастауыш және негізгі орта білім берудің жеке сабақтары (сырттай оқу) – 2 (оқыту тілдері бойынша №35, 36 қосымшалар).  білім беру ұйымынан тыс уақытша білім алушылар үшін үлгілік оқу жоспарлары – 16, оның ішінде: бастауыш білім беру деңгейі – 4 (оқыту тілдері, топтық және жеке сабақ бойынша №37-40 қосымшалар), негізгі орта білім беру деңгейі – 4 (оқыту тілдері, топтық және жеке сабақ бойынша №41-44 қосымшалар), жалпы орта білім беру деңгейі – 8 (оқыту тілдері мен бейінділік бағыттар, топтық және жеке сабақ бойынша №45-52 қосымшалар).  үйде оқытуға арналған - 8, оның ішінде: бастауыш білім беру деңгейі – 2 (оқыту тілдері бойынша №53, 54 қосымшалар), негізгі орта білім беру деңгейі – 2 (оқыту тілдері бойынша №55, 56 қосымшалар), жалпы орта білім беру деңгейі – 4 (оқыту тілдері мен бейінділік бағыттар бойынша №57-60 қосымшалар).  мамандандырылған білім беру ұйымдарына арналған – 34 (білім беру деңгейлері, оқыту тілдері, бейінділік бағыттары бойынша №61-92, 109-110 қосымшалар), оның ішінде: бастауыш білім беру деңгейі – 2, негізгі орта білім беру деңгейі – 8 , жалпы орта білім беру деңгейі – 10, бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру - 2.  физика-математика мектептеріне арналған – 6 (білім беру деңгейлері және оқыту тілдері бойынша №93-98 қосымшалар).  олимпиадалық резервтің республикалық мамандандырылған мектеп-интернат-колледжіне, спорттағы дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-интернаттарға, олимпиадалық резервтің облыстық мамандандырылған балалар-жасөспірімдер мектептеріне арналған үлгілік оқу жоспарлары (жаңартылған мазмұндағы) – 4 (№105-108 қосымшалар).  ерекше білім беруді қажет ететін білім алушылар үшін үлгілік оқу жоспарлары (жаңартылған мазмұн) – 10 (№ 4, 5, 9, 10, 111-116 қосымшалар). Төмендетілген оқу жүктемесімен үлгілік оқу жоспарлары бойынша әзірленген үлгілік оқу бағдарламалары ҚР БҒМ 2020 жылғы 27 қарашадағы №496 бұйрығымен бекітілген (www.nao.kz). Меншік және оқыту түріне қарамастан, білім беру ұйымдарына оқу процесін жүзеге асыруда педагогикалық кеңестің шешімі негізінде Үлгілік оқу жоспарын таңдауға академиялық еркіндік беріледі (https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1900018172). 10 Білім беру ұйымы педагогикалық кеңестің шешімімен: - әр сыныпқа жеке-жеке; - параллель сыныптарға; - мектеп бойынша Үлгілік оқу жоспарының біреуін таңдауы мүмкін.  2021-2022 оқу жылынан бастап қосымша енгізілетін жалпы білім беретін, арнайы және мамандандырылған мектептерге арналған төмендетілген оқу жүктемесімен Үлгілік оқу жоспарлары Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы сайтында орналастырылады.  Жалпы білім беретін мектептер үшін жаңадан енгізілетін қосымша Үлгілік оқу жоспарларында оқу сағаттарының төмендетілуі негізінен вариативтік компонент есебінен жүзеге асырылды.  Жаңадан енгізілетін қосымша ҮОЖ-ға сәйкес Үлгілік оқу бағдарламаларына өзгерістер енгізілетін болады. 2021-2022 оқу жылында мектептердің дайындығына (кадрлық, ресурстық және т.б.) байланысты вариативтік компонент сағаттарының есебінен «Жаһандық құзыреттіліктер» курсын таңдауға немесе басқа да элективті курстарды өткізуге болады. Аталған курс білім алушылардың 21 ғасыр дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі. «Жаhандық құзыреттіліктер» (аптасына 1 сағат) курсына: - 5-сыныпта «Парасаттылық және әдеп»; - 6-сыныпта «Экология»; - 7-сыныпта «Эмоционалды интеллект және сыни ойлау»; - 8-сыныпта «Медиасауаттылық»; - 9-сыныпта «Зайырлылық және дінтану негіздері»; - 10-11-сыныптарда «Кәсіпкерлік және бизнес негіздері» жатады. Академия сайтында орналастырылған ресурстар мен авторлық әзірлемелерді пайдалану ұсынылады (www.nao.kz). Қазіргі қолданыстағы «Зайырлылық және дінтану негіздері», «Кәсіпкерлік және бизнес негіздері» пәндерінің оқу бағдарламаларымен оқытуды жалғастыру ұсынылады (www.nao.kz). Білім беру ұйымдары оқу материалдары мен ресурстар дайын болған жағдайда «Экология», «Медиасауаттылық», «Парасаттылық және әдеп», «Эмоционалды интеллект және сыни ойлау» курстарын 2021-2022 оқу жылында енгізуіне болады. «Парасаттылық және әдеп» курсы білім алушылардың бойында әдептілік, ізгі-ниеттілік, адалдық, толеранттылық, іс-әрекеттеріне жауапкершілік, ұжымда жұмыс істей білуі сияқты жеке қасиеттерді дамытуға мүмкіндік береді. «Экология» курсы білім алушыларды экологияның негізгі заңдылықтарымен таныстырады, өз денсаулығына, айналасындағы адамдарға және табиғатқа позитивті, ұқыпты қарауды үйретеді. 11 «Эмоционалды интеллект және сыни ойлау» курсы ақпаратты сыни қабылдау дағдыларын, коммуникативтік дағдыларын, дұрыс шешім қабылдауды, эмоционалды сауаттылықты дамытудың теориялық және практикалық аспектілерін қамтиды. «Медиасауаттылық» курсы білім алушыларды ақпаратпен жұмыс істеуге, материалдарды бағалауға, талдауға, жалған мәлімет пен насихатты ажырата білуге үйретеді. «Зайырлылық және дінтану негіздері» курсын оқу құқықтық және діни сауаттылықты қалыптастыруға, білім алушыларда этномәдени және дінаралық келісім негізінде азаматтық жауапкершілік сезімін тәрбиелеуге бағытталған. «Кәсіпкерлік және бизнес негіздерін» оқи отырып, білім алушылар кәсіпкерлік негіздерін, қаржылық сауаттылықты үйренеді, экономика, менеджмент, маркетинг бойынша базалық білім алады, қазіргі нарықтық жағдайларда дербес қызмет ету үшін қажетті кәсіпкерлік ойлау дағдыларын меңгереді. «Жаһандық құзыреттіліктер» курсын «Биология», «Қазақстан тарихы», «Дүниежүзі тарихы», «Қазақ әдебиеті», «Орыс әдебиеті» пәндерінің мұғалімдері мен біліктілікті арттыру курстарынан өткен, сертификаттары бар басқа да мұғалімдер, әлеуметтік педагогтер, психологтар жүргізе алады. 2021-2022 оқу жылында ресурстар болған жағдайда педагогикалық кеңестің шешімімен 6-сыныпта «Музыка» оқу пәнінің шеңберінде домбыра тартуды үйретуге болады (аптасына 1 сағат). Домбыра тартуды үйрету мүмкіндігі болмаған жағдайда «Музыка» пәнінің үлгілік оқу бағдарламасы толық жүзеге асырылады. Мектептің даярлығына қарай және білім алушылардың қалауы бойынша домбыра тартуды үйретуге оқыту тіліне қарамастан барлық мектептер ауыса алады. Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрінің, «Отырар сазы» мемлекеттік академиялық фольклорлықэтнографиялық оркестрлерінің тұрақты шетелдік турлары, Димаш Құдайбергеннің, басқа да кәсіби ұжымдар мен орындаушылардың әлемнің әйгілі сахналарында жиі өнер көрсетуі бүкіл әлемде домбыраға деген жоғары қызығушылық тудырды. Білім алушылар тек домбыра тартуды ғана үйреніп қоймай, сонымен қатар халық композиторларының шығармашылығымен, қазақ музыкасының тарихымен, Қорқыт, Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Дина Нұрпейісова және басқа да қазақ халқының ұлттық өнері тұлғалары салған дәстүрлермен танысады. «Домбыра» курсын жүргізу үшін Ы. Алтынсарин атындағы ҰБАның www.nao.kz. сайтында орналастырылған ресурстар ұсынылады. Балалардың жан-жақты дамуына жағдай жасау мақсатында барлық сыныптарда үлгілік оқу жоспарындағы «Дене шынықтыру» пәнінің үш сағатының бір сағаты «Шахмат», «Тоғызқұмалақ», «Үстел теннисі» ойындарына, спорттық, бал биі, хореографияны оқытуға ұсынылады. Бұл сабақтарды өткізу үшін мектеп холдарындағы арнайы бөлінген орындарды пайдалануға болады. 12 Бастауыш сыныптарда әрбір сабақта дене жаттығуларын (сергіту сәті) өткізу қажет. Білім алушының дене дамуының мониторингін жүргізу бойынша «Денсаулық» арнайы жұмыс тобына арналған ұсынымдар www.nao.kz. сайтында орналастырылған.  1-сыныпта білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалау жүргізілмейді.  2-11 (12) сыныптарда күнделікті формативті бағалау жүргізіледі.  2-11 (12) сыныптарда білім алушылардың оқу жетістіктері 1-ден 10-ға дейінгі балмен бағаланады.  Мұғалімнің кері байланысы орындалған тапсырмалардың қорытындылары бойынша түсініктемелер, рубрика, ұсыныстар беру арқылы жүзеге асырылады.  Жеке меншік білім беру ұйымдары да «Күнделік» электрондық журналына қосыла алады. Ол үшін https://kundelik.kz/ сайтына қосылуға өтінім беруі қажет («ББҰ қосу» командасы)  «Күнделік» электрондық журналын пайдалануға қатысты кез келген қиындықтар туындаған жағдайда 8(727)313-18-32 телефонына немесе team@kundelik.kz қолдау қызметіне хабарласуға болады.  Электронды журналды жүргізуге қатысты жиі қойылатын сұрақтар мен жауаптар www.nao.kz. сайтында орналастырылған. Сабақ кестесін құруда мектеп әкімшілігіне әрбір сыныптағы пәндер бойынша оқу сағаттарының нормаларын, мектептің материалдық-техникалық базасы мен кадр ресурстарын ескере отырып, автоматтандырылған бағдарламаларды пайдалану ұсынылады. Білім алушылардың бір күндік және апта ішіндегі ой еңбегінің жұмысқа қабілеттілігі динамикасын ескеру және «Білім беру объектілеріне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар» Санитариялық қағидаларының 4-қосымшасына сәйкес пәндерді қиындығына қарай саралау кестесін пайдалану қажет (ҚР ДСМ 2021 жылғы 5 тамыздағы № ҚР ДСМ-76 бұйрығы).  Мереке күндеріне сәйкес келген сабақтар басқа күндерге ауыстырылады. Осы жағдайда сабақтардың тақырыптары/оқу мақсаттары оқу бағдарламасының мазмұнына сәйкес кіріктірілуі қажет.  Бұл ретте қосымша сағаттар бөлінбейді. Сабақтардың кіріктірілген тақырыбы журналдың бір жолына жазылады.  Білім беру ұйымы басшысының бұйрығы негізінде бұл өзгерістер электрондық журналда көрсетіледі.  Электрондық журналдар мен күнделіктерді толықтыру бойынша техникалық қолдау кол-центр, қолдау қызметі арқылы көрсетіледі. 13 Мектепішілік бақылау Оқу жылына арналған мектепішілік бақылау жоспары «Орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдарының педагогтері жүргізу үшін міндетті құжаттардың тізбесін және олардың нысандарын бекіту туралы» ҚР БҒМ-нің 2020 жылғы 6 сәуірдегі №130 бұйрығының 17-қосымшасына сәйкес дайындалады https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2000020317. Оқыту процесінің сапасын арттыру, педагогтерде және білім алушыларда кездесетін проблемаларды зерделеу мақсатында мектепішілік бақылауды күшейту қажет. Оқу процесін ұйымдастыру мен мектепішілік бақылауды тиімді жүзеге асыру үшін білім беру ұйымдарының әкімшілігіне келесі нормативтер ұсынылады (1-кесте). 1-кесте. Білім беру ұйымдарының әкімшілігі үшін мектепішілік бақылау нормативтері № Бақылау нысандары Нормалар 1 Сабаққа қатысу, бақылау және талдау - директордың орынбасарлары үшін айына кемінде 8 сабақ; - білім беру ұйымының директоры үшін айына кемінде 4 сабақ; - 1 сабаққа қатысу ұзақтығы – 45 минут. 2 Қысқа мерзімді және орта мерзімді жоспарларды тексеру мектепшілік бақылау жоспарына сәйкес 3 Электронды сынып журналдарын тексеру мектепшілік бақылау жоспарына сәйкес 4 БЖБ және ТЖБ-ның жүргізілуін тексеру мектептің бекітілген кестесі бойынша 5 Оқыту процесінде педагогтердің қашықтан оқыту технологиялары мен ЦБР қолдануы мектепшілік бақылау жоспарына сәйкес Сабақтарға қатысу алдын ала дайындалған, білім беру ұйымының басшысы бекіткен жоспар және міндетті түрде ақпарат тақтасына орналастырылған кесте бойынша жүзеге асырылады. Сабаққа жоспардан тыс қатысуға жол берілмейді. Білім беру ұйымы әкімшілігінің сабаққа қатысу нәтижелері бақылау парақтарында, сабаққа қатысу журналында тіркеледі. Сабақты бақылау, зерттеу мен талдау оқыту процесін жақсартудың, педагогтің кәсіби өсуі мен дамуының, білім алушылардың білім сапасын арттырудың негізі болып табылады. Сабақтарды бақылау нәтижелері пәндік әдістемелік бірлестіктердің, әдістемелік кеңестердің отырыстарында жүйелі түрде талқылануы тиіс. Сабақты талдау (ауызша жүргізілуі мүмкін) мыналарды көздейді: - педагогтің сабақты өзіндік талдауы; - сабақтың ұтымды және проблемалық тұстарын бөліп көрсету; 14 - педагогке ұсыныстар беру. Педагогтердің бір-бірінің сабағына жүйелі түрде қатысуы ұсынылады. Сонымен қатар педагогтің жұмыс сапасына шағым түскен жағдайда білім беру ұйымының басшысы оның сабағына қатысуы қажет. Карантиндік және шектеу шаралары кезеңіндегі оқыту жағдайында мектепішілік бақылау онлайн форматта жүргізіледі. Білім беру ұйымының әкімшілігі негізгі оқу пәндерінен жекелеген тақырыптар бойынша білім алушылардың біліміне бақылау жұмыстарын жүргізуді, сыныптар мен өткізу мерзімдерін, қорытындыларды талқылауды жоспарлайды. Сабаққа қатысудың мақсаты – оқу процесінің сапасын бақылау (мониторинг). Сабаққа қатысу барысында:  сабақтың оқу бағдарламасының мазмұны мен оқу мақсаттарына сәйкестігіне;  формативті бағалаудың өткізілуіне;  педагогтің кері байланыс жасауына;  білім алушылардың оқу процесіне белсенді қатысуына;  әрбір білім алушыға жеке көңіл бөлуге;  сабақта цифрлық білім беру ресурстарын тиімді қолдануға;  оқыту процесінде белсенді әдіс-тәсілдер мен технологиялардың қолданылуына және т.б. назар аудару ұсынылады.  1-11-сыныптарға арналған оқу пәндері бойынша орта мерзімді жоспарлар «НЗМ ДББҰ» АҚ сайтының «Жүйелік-әдістемелік кешен» блогында орналастырылған http://out.easycounter.com/external/smk.edu.kz.  Мұғалім қысқа мерзімді жоспарды электронды немесе қағаз форматта ұсына алады. 2021-2022 оқу жылының басты міндеті – білім алушылардың өткен оқу жылындағы білімін толықтыра отырып, жаңа оқу жылының бағдарламасын жүзеге асыру.  2021-2022 оқу жылының басында мектеп әкімшілігіне барлық пәндер бойынша білім алушылардың біліміне бақылау жұмыстарын жүргізу ұсынылады.  Бақылау нәтижелері бойынша білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру үшін әрбір педагогтің және мектептің жұмыс жоспары әзірленеді.  Білім олқылықтарының орнын толықтыру жұмысы жүйелі түрде жүргізіледі. 15  Оқу пәндері бойынша білім алушылардың білім сапасына жүйелі мониторинг жүргізіледі.  Білім олқылықтарының орнын толықтыру бойынша мектеп жұмысы алгоритмінің үлгісі ұсынылады (www.nao.kz). Білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың негізгі көрсеткіштері: 1) пәннің оқу бағдарламасы бойынша біліміндегі олқылықтар; 2) оқу-танымдық іс-әрекетіндегі олқылықтар; 3) оқуға қажетті өзіндік жеке қасиеттерінің даму деңгейінің жеткіліксіздігі; 4) эмоционалды қолайсыздық. Үлгерімі төмен білім алушылармен жұмыс жасау алгоритмі: 1) бірнеше педагогтің сабақтарды, оқыту процесін бірлесіп жоспарлауы (олқылықтардың орнын толықтыру үшін оқу материалын қайталау, бекіту, оқу тапсырмаларының минимумын орындау, қателерді талдау және жою бойынша оқу әрекетін реттеу және т.б.); 2) оқу іс-әрекеті барысында қолдау көрсету және кеңес беру; 3) бірінші сыныптың білім алушылары мен осал топтың балаларын психологиялық бейімдеуді қамтамасыз ету; 4) оқу іс-әрекетін ынталандыру (көтермелеу, табысты жағдаяттарды туғызу, оқу процесіне белсенді қатысуға ынталандыру және т.б.). 5) оқушының оқу іс-әрекетінің және оқу жетістіктерінің мониторингі (білім алушыларға жүйелі сауалнама жүргізу, оқу тапсырмаларының орындалуын тексеру, кері байланыс, өзін-өзі бағалауда белсенділікті арттыру және т.б.); 6) қосымша сабақтарды және өзара көмек беруді ұйымдастыру; 7) білім алушыға қолдау көрсету бойынша ата-аналармен жұмыс; 8) өздігінен орындайтын тапсырмалар үшін қашықтан оқыту жүйесін пайдалану. Барлық білім беру ұйымдарында мазмұнды оқу контенті (жетекші мұғалімдердің сабақтары, қарқынды оқытуға, жаттығулар, тестілер және т.б. арналған виртуалды зертханалар) бар цифрлы платформаларға қолжетімділік қамтамасыз етіледі. Білім алушылардың біліміндегі олқылықтарды толықтыру жұмыстарында: педагогке: - білім алушының артта қалу себептерін, оның оқу жетістіктерінің деңгейін және біліміндегі олқылықтарды анықтау; - жеке қолдау көрсету үшін білім алушының қажеттіліктерін зерделеу; - жеке тапсырмаларды таңдай отырып, оқытудың жеке жоспарын әзірлеу; - жүйелі кері байланысты ұйымдастыру ұсынылады. Педагог оқушылардың білім алу қажеттіліктерін және жеке даму 16 жолын ескере отырып, пән бойынша білім алушылардың білімін толықтыру алгоритмін дербес әзірлейді. Мысалы: - өткен және ағымдағы оқу жылдарындағы оқу пәні сабақтарының тақырыптарын, оқу мақсаттарын кіріктіру; - пәндер бойынша өткен оқу жылының материалдарын жаңа оқу жылының барлық кезеңіне бөлу; - жаңа тақырыптарды және оқу мақсаттарын меңгертуге дейін бұрынғы оқу материалдарын қайталау; - білім алушыларға қиындық тудырған тақырыптар бойынша қосымша сабақтар өткізу; - білім алушыларға күрделі тақырыптар/оқу мақсаттары бойынша жеке және топпен консультациялар өткізу; - өткен оқу материалы бойынша оқу пәнінен олимпиадалар ұйымдастыру; - каникулдық сабақтарды және жазғы мектепті ұйымдастыру; - формативті бағалауда өткен оқу жылындағы оқу бағдарламасы бойынша тапсырмалар әзірлеу және енгізу; - өткен оқу жылындағы материалдар бойынша зерттеу және жобалау жұмыстарын ұйымдастыру; - білімдегі олқылықтардың орнын толықтыру сабақтары үшін Үлгілік оқу жоспарының вариативтік компонентінің сағаттарын пайдалану; - білімдегі олқылықтардың орнын толықтыру мақсатында қосымша білім беру ұйымдарының мүмкіндігін барынша пайдалану; - білім беру платформаларын қолдану. Негізгі оқу пәндерінен білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру бойынша ұсынымдар әдістемелік-нұсқау хаттың «Орта білім беру ұйымдарында білім беру процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері» атты 3-бөлімінде беріледі. Білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру бойынша жұмысты ұйымдастыруда «2020-2021 оқу жылында жазғы мектепті ұйымдастыру жөніндегі әдістемелік ұсынымдар» қосымшасын басшылыққа алу қажет (ҚР БҒМ 2021 жылғы 26 мамырдағы №240 бұйрығы). 2021 жылғы 26 мамыр мен 19 маусым аралығында ұйымдастырылған Жазғы мектеп білім алушылардың білімдеріндегі олқылықтардың орнын толықтыруға бағытталды. Жыл сайын жазғы мектеп барлық білім алушылар үшін оқыту мерзімін 20 маусымға дейін ұзарта отырып жұмыс істейтін болады. 2021-2022 оқу жылында жазғы мектептегі сабақтың ұзақтығы 45 минутты құрайды. 17 Білім сапасы педагогтің кәсіби біліктілігіне тікелей байланысты. Ыбырай Алтынсарин: «Мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені мұғалім – мектептің жүрегі» деп атап айтқан. Педагог – кәсіби, толерантты және жоғары мәдениетті, парасатты болуы тиіс. Ол білім алушылармен, ата-аналармен, әріптестерімен сыпайы қарым-қатынас стилін, сөйлеу мәдениеті мен кәсібиіскерлік, педагогикалық әдеп ережелерін сақтайды. Білім беру ұйымы педагогтердің және білім беру процесінің басқа да қатысушыларының корпоративтік мәдениетін, стилін, қызметтік этикасын сақтау бойынша бірыңғай талаптарды әзірлейді. Білім беру ұйымдары педагогтің оң имиджін қалыптастыру бойынша кешенді жұмыс жүргізіп, мамандықтың беделін арттыруға ықпал етуі тиіс. Мемлекеттік білім беру ұйымдарына педагогтерді жұмысқа қабылдау конкурстық негізде жүзеге асырылатын болады. Конкурстық негізде жұмысқа қабылдау үшін күнтізбелік жылға конкурстық комиссия құрылады. Конкурсқа ҚР БҒМ-нің 2009 жылғы 13 шілдедегі № 338 бұйрығымен бекітілген Педагог лауазымдарының үлгілік біліктілік сипаттамаларына сәйкес www.enbek.kz сайтынан тіркеуден өткен және конкурсқа қажетті барлық құжаттарды ұсынған педагогтер қатыса алады. Конкурс 16 сағаттық нормативтік оқу жүктемесімен педагогтің бос лауазымына өткізіледі. Ұлттық біліктілік тестісінен кемінде 50 балл жинаған техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының, жоғары және/немесе жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдарының педагогикалық мамандықтары бойынша білім алушылары мен түлектеріне «педагог» біліктілік санаты беріледі. Техникалық және кәсіптік білім беру, жоғары және/немесе жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдарының «педагог» біліктілік санаты бар түлектері конкурс нәтижелері бойынша жұмысқа қабылданады. «Педагог мәртебесі туралы» ҚР Заңын және «Кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңын іске асыру аясында орта білім беру ұйымдары педагогтерінің бір аптаға нормативтік оқу жүктемесі 16 сағатқа дейін төмендетілді. Бір пән бойынша бос лауазымның 16 сағатын педагогтер арасында бөліп беруге рұқсат етілмейді. Қажет болған жағдайда оқу жылының басында бос лауазымға (16 сағат) қосымша педагог қабылданады. Бос лауазымның сағаттары 15 сағаттан кем болған жағдайда бөліп беруге рұқсат етіледі. Мұғалімдердің оқу жүктемесін тарифтеу оқу процесін жоспарлаудың негізгі параметрі болып табылады. Тарифтеу – мектеп педагогтерінің білім деңгейіне, біліктілігіне, орындалатын жұмыс көлеміне, сондай-ақ жұмыстың нәтижелілігі мен сапасына қарай оқу жүктемесін белгілеуге бағытталған іс-шаралар кешені. Педагогті тарифтеу бойынша келесі жұмыс тәртібі ұсынылады: 18  МЖМБС, мектептің жұмыс оқу жоспарына және сынып-комплектінің санына сәйкес әрбір пән бойынша оқу сағаттарын есептеу (директор және директордың орынбасары жүзеге асырады);  Мұғалімдердің оқу жүктемесінің көлемі мектептің жұмыс оқу жоспарындағы сағаттар саны мен мектептің кадрлармен қамтамасыз етілуіне қарай айқындалады;  Жұмыс оқу жоспары бойынша әрбір параллель сыныптардың сағат санын есептеу жүргізіледі. Сонымен бірге белгілі бір пәндер бойынша сыныптарды топтарға бөліп оқыту ескеріледі. Топтарға бөлу сыныптағы білім алушылардың санына қарай жүргізіледі;  Әрбір мұғалімнің оқу жүктемесінің көлемі жұмыс оқу жоспарында белгіленген оқу қызметінің түрлері (инварианттық және вариативтік компоненттер) бойынша белгіленеді;  Сағаттардың санын есептегеннен кейін педагогтердің жүктемелері мен бақылау табелі анықталады;  Әрбір мұғалімнің оқу жүктемесі оның сыныптарда пәндерді оқыту сабақтастығын, оқыту сапасы мен кадрлармен қамтамасыз етілуін ескере отырып, алдын ала жеке әңгімелесу арқылы (директордың орынбасары, әдістемелік бірлестіктердің басшылары) айқындалады;  Жиынтық тарифтеу тізімі келесі міндетті мәліметтерді қамтиды: мұғалімнің аты-жөні; лауазымы; білім деңгейі; жүктеме көлемі – апталық жалпы сағат саны; қосымша жұмыс түрлері үшін төленетін қосымша ақылар; тұрақты жеке үстемеақылар (магистрлік, тәлімгерлік үшін және т.б.). Жаңа оқу жылында оқу жетістіктерін сырттай бағалау бастауыш, негізгі орта білім беру деңгейіндегі білім алушылардың базалық білімін тексеруге бағытталған бағалаудың жаңа моделі – білім алушылардың білім жетістіктерінің мониторингімен (бұдан әрі – ББЖМ) ауыстырылады. ББЖМ өткізу тәртібі ҚР БҒМ 2021 жылғы 5 мамырдағы №204 бұйрығымен бекітілген Білім алушылардың білім жетістіктеріне мониторинг жүргізу қағидаларымен реттеледі. Қағидалар орта (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта) білім беру ұйымдарының меншік нысанына, ведомстволық бағыныстылығына, түріне қарамастан қолданылады. ББЖМ мемлекеттік бақылау түрі болып саналмайды, білім алушы үшін де, білім беру ұйымы үшін де ешқандай құқықтық салдары болмайды. ББЖМ мақсаты – білім алушылардың оқу жетістіктерінің ілгерілеуін ұлттық деңгейде өлшеу арқылы орта білім беруді жүйелі жетілдіру. 4 және 9-сыныптар үшін ББЖМ МЖМБС талаптарына сәйкес функционалдық сауаттылық деңгейін, білім мен дағдыларды, аналитикалық, логикалық ойлау қабілеттерін анықтау үшін өткізіледі. ББЖМ тестілеуі жыл сайын сәуір айында орта білім беру ұйымдарының базасында компьютер арқылы электронды форматта өткізілетін болады. ББЖМ өткізілетін білім беру ұйымдарының тізбесін жыл сайын уәкілетті орган анықтайтын болады. Іріктеу параметрлеріне: аумақтық тиесілігі, ұйымның түрі, оқыту тілі, білім алушылар контингенті жатады. 19 Алдыңғы оқу жылдарында ББЖМ-ға қатысқан білім беру ұйымдары келесі жылы ББЖМ-ға қатысатын білім беру ұйымдарының тізбесіне кірмейді. ББЖМ өтетін білім беру ұйымдарын таңдау бағдарламаға тізімді енгізу нәтижесінде кездейсоқ іріктеу арқылы жүзеге асырылады. Белгіленген аумақта шектеу шаралары мен төтенше жағдай енгізілген жағдайларда уәкілетті орган ББЖМ өткізуді кейінге қалдыру туралы шешім қабылдайды. Тест тапсырмаларының саны, мазмұны мен түрі, сондай-ақ тестілеуге бөлінетін сағаттардың саны МЖМБС-ға сәйкес тест спецификациясымен анықталады. Тест спецификациясын Ұлттық тестілеу орталығы (ҰТО) әзірлейді. Білім беру ұйымдарында ББЖМ өткізу қағидаларының сақталуын бақылауды ҚР БҒМ уәкілетті өкілдері (білім беруді басқарудың облыстық, аудандық органдарының, білім беру саласындағы сапаны қамтамасыз ету жөніндегі аумақтық департаменттердің) жүзеге асырады. Тестілеу рәсімдерін бағдарламалық және техникалық қамтамасыз етуді, ББЖМ нәтижелерін статистикалық өңдеуді Ұлттық тестілеу орталығы уәкілетті орган белгілеген мерзімде жүзеге асырады. ББЖМ нәтижелері, оны аяқтаған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде білім беру ұйымдарына хабарланады. Сондай-ақ білім алушылардың нәтижелері тестілеу аяқталғаннан кейін компьютер экранында бірден көрсетіледі. ББЖМ нәтижелері бойынша әрбір білім беру ұйымы кері байланыс алады – білім беру сапасын жақсарту бойынша ұсынымдар түрінде әдістемелік көмек алады, бұл: 1) білім беру сапасына әсер ететін факторларды (білім алушылардың оқудағы қиындықтары, оларды даярлаудағы олқылықтар, педагогтердің кәсіби дамуына қажеттілік) анықтауға; 2) әдістемелік қолдау көрсетуді қажет ететін білім беру ұйымдарын анықтауға; 3) білім беру ұйымдарының педагогикалық әлеуетін күшейтуге ықпал етеді. Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы кешенді талдау жұмысын жүргізе отырып, әрбір өңірдегі әрбір мектеп бойынша әдістемелік ұсынымдар әзірлейтін болады. Білім беру ұйымдары педагогке оқу процесін жоспарлау үшін қажетті оқытудың белгілі бір кезеңдеріндегі білім алушылар жетістіктерінің деңгейі туралы қорытынды ақпаратты; педагогтер мен мектептің қызметін, оқу бағдарламасының меңгерілуін бағалауға қажетті сынып пен мектептің жетістіктері туралы ақпаратты; ата-аналар үшін олардың балаларының білім жетістіктері туралы ақпаратты алады. ББЖМ нәтижелері туралы ақпарат уәкілетті органның интернетресурсында орналастырылады. 20 2021-2022 оқу жылында білім беру ұйымдары ЖАН БАСЫНА ШАҚҚАНДАҒЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ шеңберінде үнемделген қаражатты мектептің қажеттілігіне (жабдық, жиһаз, интерактивті тақта және т.б. сатып алу) бөлу бойынша дербес шешімді жүзеге асырудың тиімді механизмдерін пысықтауы қажет. Жылдың соңына дейін қалған қаражатты сауатты жоспарлау кезінде шығыстардың қосымша баптарына (күрделі жөндеу, жабдықтарды сатып алу және т.б.) жұмсауға болады. ҚР «Білім туралы» Заңына сәйкес (63-бап, 3-тармақ) мектептер ақылы қызмет көрсете алады. Бұл қызметтерге:  қосымша білім беру бағдарламалары (балалар мен жасөспірімдер шығармашылығын, спорт, мәдениет және өнер саласындағы бейімділіктері мен қызығушылықтарын дамыту);  оқу уақытынан тыс пәндер (сабақтар мен сабақтар циклдері) бойынша қосымша сабақтар;  пәндердің (сабақтар мен сабақтар циклдері) ғылыми негіздерін тереңдетіп оқыту;  білім алушылар мен тәрбиеленушілер және тағы басқалар арасында: спорт жарыстарын, семинарлар, кеңестер, конференциялар т.б. іс-шаралар ұйымдастыру және өткізу;  музыка аспаптарын пайдалануға беру және интернет-байланыстың қосымша қызметтерін ұсыну;  жазғы демалысты ұйымдастыру, білім алушылар мен тәрбиеленушілердің, түрлі іс-шараларға қатысушылардың тамақтануын қамтамасыз ету кіреді. Мемлекеттік орта білім беру ұйымдарына бекітілген дене шынықтырусауықтыру және спорт ғимараттарын жалға беруде белгіленген тәртіпті қатаң сақтау талап етіледі (ҚР БҒМ 2020 жылғы 18 ақпандағы № 65 бұйрығы). Нысандарды мүліктік жалға беру сабақтан тыс және каникул уақытында төмендегі белгілі бағыттарға сәйкес жүзеге асырылады: 1) қосымша білім беру бағдарламаларын іске асыру (балалар мен жасөспірімдер шығармашылығын, спорт саласындағы бейімділіктері мен қызығушылықтарын дамыту); 2) дене шынықтыру-сауықтыру және спорттық іс-шаралар. Ақылы қызмет көрсету үшін мектептер өздері келісім-шарт жасайды. Ақылы қызмет көрсету есебінен алынған табыс мектептің өз бетінше басқаруына түседі. ПЕДАГОГТЕРДІ АТТЕСТАТТАУ. «Бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламаларын, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, қосымша, мамандандырылған және арнайы білім беру бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарында лауазымдарды атқаратын педагогтерді аттестаттау туралы» ҚР БҒМ 2020 жылғы 14 мамырдағы № 202 бұйрығына сәйкес жүргізіледі. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне білім беру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2021 жылғы 21 8 қаңтардағы № 410-VI ҚР Заңымен білім беру ұйымдары көрсететін білім беру қызметтерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының талаптарына сәйкестігін анықтау мақсатында білім беру ұйымдарын мемлекеттік аттестаттау институты енгізілді. МЕМЛЕКЕТТІК АТТЕСТАТТАУ - мектепке дейінгі, орта білім беру ұйымдарында, олардың меншік нысанына және ведомстволық бағыныстылығына қарамастан профилактикалық бақылау арқылы 5 жылда 1 рет білім беру саласындағы уәкілетті органның ведомствосы және оның аумақтық бөлімшелерінде ҚР Кәсіпкерлік кодексіне және ҚР «Білім туралы» Заңына сәйкес жүргізіледі. Бірінші мемлекеттік аттестаттау қайта құрылған: - мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпы білім беретін оқу бағдарламаларын жүзеге асыратын білім беру ұйымдарында – 3 жыл сайын; - бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім берудің үлгілік оқу бағдарламаларын жүзеге асыратын білім беру ұйымдарында – 4 жыл сайын өткізіледі. Мемлекеттік аттестаттауға жататын білім беру ұйымдарының тізбесін білім беру саласындағы уәкілетті органның ведомствосы, оның аумақтық бөлімшелері бекітеді, сондай-ақ осы мемлекеттік органдардың ресми сайтында орналастырылады. Білім беру ұйымы жыл сайын ұсынылатын білім беру қызметтерінің МЖМБС талаптарына сәйкестігіне өзін-өзі бағалау жүргізеді және білім беру саласындағы уәкілетті органның ведомствосына, оның аумақтық бөлімшелеріне өзін-өзі бағалау материалдарын ұсынады. Өзін-өзі бағалау: талдауды, ішкі бақылауды, диагностиканы, жоспарлау құралдарын, білім беру қызметін жақсартудың түзету механизмдерін қамтиды. Білім беру ұйымдары білім беру қызметін өзін-өзі бағалауды ҚР БҒМ 2016 жылғы 2 ақпандағы № 124 бұйрығымен бекітілген Білім беру ұйымдарын бағалау өлшемшарттарын пайдалана отырып жүргізеді. Өзін-өзі бағалау білімді, білік пен дағдыларды бақылау жұмыстарын (бітіруші сынып білім алушыларын кешенді тестілеу), ата-аналарға/заңды өкілдерге сауалнама жүргізуді қамтиды. Кешенді тестілеу бастауыш білім беру үшін екі пән (оқыту тілі, математика), негізгі орта білім үшін үш пән (оқыту тілі, математика (алгебра немесе геометрия), тест тапсырмасының нұсқасына байланысты инварианттық компоненттің бір пәні) және жалпы орта білім беру үшін төрт пән (алгебра немесе геометрия), тест тапсырмасының нұсқасына байланысты инварианттық компоненттің екі пәні) бойынша өткізіледі. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту деңгейінде ата-аналарға сауалнама жүргізіледі. Білім беру ұйымдарына бармай профилактикалық бақылау арқылы мемлекеттік аттестаттауды жүзеге асырудың шарттарын сақтау: - бақылау органдарының білім беру ұйымына баруына тыйым салынады; - құқықтық статистика мен арнайы есепке алу саласындағы уәкілетті органда тіркелу және білім беру ұйымын алдын ала хабардар ету талап етілмейді; 22 - аттестаттау қорытындысы бойынша құқық бұзушылық болған жағдайда әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғалмайды, бірақ білім беру ұйымына оны жою тәртібін міндетті түрде түсіндіре отырып, қорытынды беріледі. Мемлекеттік аттестаттау білім беру ұйымдарына бармай-ақ, профилактикалық бақылау арқылы білім беру ұйымдарының білім беру саласындағы ақпараттандыру объектісінің ресми сайттарында орналастырылған білім беру қызметі туралы өзін-өзі бағалау материалдарының деректерін ұйымдардан және уәкілетті мемлекеттік органдардан алынған мәліметтермен салыстыру арқылы талдау жүргізіледі. Мемлекеттік аттестаттау 7 жұмыс күнінен аспайтын мерзімде өткізіледі. Мемлекеттік аттестаттау нәтижелері бойынша келесідей қорытынды беріледі: - егер білім беру ұйымының білім беру қызметі МЖМБС талаптарына толық сәйкес келсе, «аттестатталды»; - егер білім беру ұйымының білім беру қызметі МЖМБС талаптарына сәйкес келмесе, «аттестатталмаған». Білім беру ұйымдары қорытындыда көрсетілген заң бұзушылықтар бойынша қорытынды табыс етілген күннен кейінгі күннен бастап, 5 жұмыс күнінен кешіктірілмеген мерзімде білім беру саласындағы уәкілетті органның ведомствосымен, оның аумақтық бөлімшелерімен келісілген, бір жылдан аспайтын мерзімді көрсете отырып, заң бұзушылықтарды жою жөніндегі шаралар туралы ақпарат береді. Заң бұзушылықтарды жою мерзімі өткеннен кейін білім беру ұйымы заң бұзушылықтарды жою туралы есепті білім беру саласындағы уәкілетті органның ведомствосына, оның аумақтық бөлімшелеріне ұсынады. Берілген есепті негізге ала отырып, білім беру ұйымдары 5 жұмыс күні ішінде қайта қорытынды шығарады. Заң бұзушылықтар жойылмаған жағдайда белгіленген мерзімде есеп берілмесе, білім беру ұйымы аттестатталмаған болып есептеледі, бұл сол білім беру ұйымына бару арқылы профилактикалық бақылау жүргізу үшін негіз болып табылады. 2021-2022 оқу жылындағы мерейтойлық күнтізбелік күндерге назар аудару ұсынылады.  Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне – 30 жыл;  Семей ядролық полигонының жабылуына – 30 жыл;  Қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогі Ыбырай Алтынсариннің туғанына – 180 жыл;  Қазақ халық поэзиясының әйгілі тұлғасы, өлең сөздің дүлдүлі, жырау, жыршы Жамбыл Жабаевтың туғанына – 175 жыл;  Қазақтың әйгілі күйші-композиторы, Қазақстанның халық әртісі Дина Нұрпейісованың туғанына – 160 жыл;  Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, Алаш қозғалысының жетекшісі, публицист, ғалым, аудармашы Әлихан Бөкейханның туғанына – 155 жыл; 23  Қазақ ақыны, әдебиеттанушы ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынұлының туғанына – 150 жыл;  Қазақтың лирик ақыны Мұқағали Мақатаевтың туғанына – 90 жыл;  Этнограф, өнертанушы, әдебиетші, журналист, қоғам қайраткері Ақселеу Сейдімбектің туғанына – 80 жыл. Санитарлық-эпидемиологиялық жағдайға байланысты мектептердің оқу процесін ұйымдастырудың әртүрлі форматтарына дайындығы қамтамасыз етіледі (ҚР БҒМ 2020 жылғы 13 тамыздағы №345 бұйрығы (2021 жылғы 31 наурыздағы өзгерістер мен толықтырулармен) https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=37670209). 1 қыркүйекте дәстүрлі форматта білім беру ұйымдарын ашу үшін келесі санитарлық-эпидемиологиялық талаптарды сақтау ұсынылады: - күнделікті санитарлық-залалсыздандыру шараларын жүргізу; - дезинфекциялау және жуу құралдарымен ылғалды тазалау; - ғимаратты желдету және кварцтау; - термометрмен өлшеу; - сыныпқа кабинет бекіту; - үзілістерді әртүрлі уақыттарға қою; - мектеп педагогтері мен техникалық қызметкерлерді вакцинациялау; - қосымша ауысымдар мен кіші ауысымдарды ұйымдастыру; - ауысымдар бойынша оқу процесін ұйымдастыру; - ауқымды іс-шараларды өткізбеу; - асханалар жұмысын кесте бойынша ұйымдастыру; - медициналық кабинеттер мен оқшаулағыштардың қызметі. Ата-аналармен және білім алушылармен жеке гигиена мен санитарлық қауіпсіздік шараларын сақтау бойынша түсіндіру жұмыстарын жүргізуге (медицина қызметкерлерін шақыра отырып) ерекше назар аудару керек. Профилактикалық екпелер жүргізу қажеттілігіне ерекше назар аудара отырып, қызметкерлер арасында санитарлық қауіпсіздік шараларын сақтау бойынша ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын күшейту қажет. Мектепке кіреберісте мұғалімдер мен техникалық қызметкерлерге, балаларды мектепке жеткізетін ата-аналарға Ashyq қосымшасын қолдану, білім беру ұйымдарын жеке қорғаныс және залалсыздандыру құралдарымен толық қамтамасыз ету ұсынылады. Қауіпті аурулар тобындағы балалар, ата-аналары COVID-19-бен ауырған балалар және науқаспен байланыста болған балалар қашықтан оқыту форматына ауыстырылады. 24 2 ОРТА БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес оқу-тәрбие процесі білім алушылардың интеллектуалдық, патриоттық, руханиадамгершілік пен дене дамуын қамтамасыз ету мақсатында бірыңғай идеологиялық тәсілдер мен құндылықтарға негізделіп жүзеге асырылады. Тәрбие жұмысы барлық мүдделі тараптар: отбасы, білім беру ұйымдары, қоғамның жаппай қатысуымен кешенді түрде өткізілуі тиіс. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың негізгі нормативтік құқықтық құжаттары: 1) Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясы; 2) Қазақстан Республикасының Конституциясы; 3) «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 26 желтоқсандағы № 518-IV Кодексі; 4) «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы № 345 Заңы; 5) «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 4 желтоқсандағы № 214-ІY Заңы; 6) «Балаларды денсаулығы мен дамуына зардабын тигізетін ақпараттан қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2018 жылғы 2 шілдедегі № 169- VI Заңы; 7) «Білім туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319 Заңы; 8) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 988 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 – 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы; 9) ҚР БҒМ 2019 жылғы 15 сәуірдегі №145 бұйрығымен бекітілген «Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру жағдайындағы тәрбиенің тұжырымдамалық негіздері; 10) ҚР БҒМ 2020 жылғы 12 маусымдағы № 248 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасында өлкетануды дамытудың тұжырымдамалық негіздері. БАЛАБАҚШАЛАР МЕН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ІС-ШАРАЛАР БАРЛЫҚ БАЛАЛАР ҮШІН ТЕГІН ӨТКІЗІЛЕДІ. Алғашқы қоңырауға арналған «Кел, балалар, оқылық!» салтанатты жиыны 1-сынып оқушылары үшін ұйымдастырылады және «Әліппе»/«Букварь» алғашқы оқулығы салтанатты түрде табыс етіледі. Іс-шараға бірінші сынып оқушылары ата-аналарының біреуіне қатысу ұсынылады. 2021 жылдың 1 қыркүйегінде 2-11-сыныптарда Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 30 жылдығына арналған «Тәуелсіздік жетістіктері» тақырыбында республикалық сынып сағаты, ашық сабақ өтеді. Жаңа оқу жылында білім алушыларға мектеп формасы бойынша талаптар сақталады, сондай-ақ классикалық стилдегі ыңғайлы киіммен баруға рұқсат етіледі. Білім беру ұйымдарында негізгі жобалар іске асырылуда: 1. Білім алушылардың мектептегі өзін-өзі басқаруы білім беру процесін демократияландыруға ықпал етеді және білім беру ұйымдарындағы тәрбие жұмысының ажырамас бөлігіне айналуы тиіс. 2. Дебат – зияткерлік рөлдік ойын, бұл өзінде бар білімді қолдану біліктілігін қалыптастырады, функционалдық сауаттылығын дамытады және оқушының болашақтағы өзін-өзі жетілдіруінің кепілі болатын нағыз білім беру технологиясы. 3. «Оқуға құштар мектеп – оқуға құштар ұлт». Оқу сауаттылығы – табысты, бәсекеге қабілетті тұлғаны және оның қазіргі қоғамда коммуникативтік құзыретін қалыптастырудағы базалық дағдылардың бірі. Білім алушыларды тәрбиелеудің негізгі идеясы ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар. 2021-2022 оқу жылында білім беру ұйымдарында мынадай жобалар іске асырылатын болады:  «Мектептің өзін-өзі басқаруы»;  «Дебат» қозғалысы;  «Оқуға құштар мектеп»;  «Отбасы – мектеп»;  «Құқықтық сана – қауымға пана»;  «Дәстүр мен ғұрып»;  «Еңбек – елдің мұраты»;  «Үнем – қоғам қуаты»;  «Ерте жастан басталатын экологиялық мәдениет»  «Қоғамға қызмет»;  «Музей сабақтары»;  «Театр сабақтары» жобасы. Жоба материалдары Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының сайтында орналастырылған https://www.nao.kz). Еліміздің орта білім беру ұйымдарындағы тәрбие жұмысы «Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру жағдайындағы Тәрбиенің тұжырымдамалық негіздеріне сәйкес сегіз негізгі бағыт бойынша жүзеге асырылады. Бірінші бағыт - «Қазақстандық патриотизм мен азаматтықты тәрбиелеу, құқықтық тәрбие» білім алушылардың бойында қазақстандық патриотизм сезімін, құқықтық және азаматтық сана-сезімді, жеке бас бостандығы мен ар-намысының құндылығын, парасаттылық пен адалдықты, 26 толеранттылықты, еңбекке деген құрметті, «толық адам» қасиеттерін қалыптастырады, зорлық-зомбылық пен агрессиялық ой-пиғылдың, әртүрлі типтегі кемсітушіліктің алдын алуды қарастырады. Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 30 жылдығына орай 2021-2022 оқу жылында «Туған елге тағзым» жалпыреспубликалық экспедициясын, «Тарих тағылымы» мен «Қазақ мәдениетінің антологиясы» әлеуметтік жобаларын, «Қазақстанның қасиетті рухани құндылықтары» («Қазақстанның киелі географиясы») жобасын қамтитын «Ұлы дала мұрагерлері» жобасын іске асыруды жалғастыру қажет. Білім алушылар арасында өлкетану білімін насихаттау және танымал ету келесі материалдарда:  Қазақстан Республикасында өлкетануды дамытудың Тұжырымдамалық негіздерінде;  «Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру аясында жалпы білім беретін ұйымдарда өлкетану жұмыстарын жетілдіру бойынша әдістемелік ұсынымдарда;  «Айналаға қара» («Ауыл өмірі», «Қала өмірі»: әлеуметтік – тарихи тәжірибе») бағытын ұйымдастыру бойынша әдістемелік ұсынымдарда;  «Өлкетану»: мәдени-генетикалық кодтың негізі» (мәдени мекемелердегі өлкетану сабақтары) (5-7-сыныптар) пәнін жүргізу бойынша әдістемелік ұсынымдарда;  «Қазақстанның киелі орындары – Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» әдістемелік ұсынымдарында;  «Туған жер» бағдарламасы арқылы білім беру ұйымдарында білім алушылардың қазақстандық патриотизмін қалыптастыру бойынша әдістемелік ұсынымдарда көрсетілген (https://www.nao.kz). «Жас қыран» (1-4-сыныптар), «Жасұлан» (5-10-сыныптар), «Жас сарбаз» әскери-патриоттық клубтары, балалар мен жасөспірімдер қозғалысының қызметін ұйымдастыру білім алушылардың бойында патриотизм мен азаматтық жауапкершілікті қалыптастыру мен дамытуға негіз болады. Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА әзірлеген әдістемелік ұсынымдар https://www.nao.kz сайтында орналастырылған. Аға тәлімгерлер мен педагог-ұйымдастырушыларға арналған әдістемелік құрал www.zhasulan.kz сайтында орналастырылған https://www.zhasulan.kz/kz/project/view?id=14. Білім беру ұйымдарының қазіргі заманға сай жұмыс жасауында білім беру ұйымын демократиялық басқару жағдайларын қамтамасыз етуге байланысты мәселелер туындайды, бұл кезде тек басшы мен педагогикалық кеңес қана емес, сондай-ақ оқушылар мен ата-аналар да білім беру процесінің толық құқығы бар субъектілері ретінде білім беру ұйымы ұсынатын қызметтердің сапасына ықпал етеді. Осыған байланысты мектептің өзін-өзі басқару органдарына мектеп парламенттері түрінде маңызды рөл беру ұсынылады. Білім беру ұйымдарында білім алушылардың өзін-өзі басқару органдарын дамытудың «Мектеп/Студенттік парламент» тұжырымдамасы ҚР БҒМ 15.02.2021 жылғы 27 №1-18-4/566-И шығыс хатымен Қазақстанның барлық өңірлеріне жолданды және https://www.ziyatker.org/schoolparliament сайтына орналастырылды. Тәрбие бағытының бірі – білім алушыларды құқықтық тәрбиелеу. Қазіргі уақытта мемлекет пен азаматтық қоғам балалар мен жастардың құқықтық мүмкіндіктерін іске асыру проблемасын белсенді түрде көтеруде. Осыған байланысты қазақстандық мектептердің, колледждер мен жоғары оқу орындарының алдында құқықтық мемлекет жағдайында шығармашыл, бастамашыл, өзі және қоғам үшін пайдалы әрекет ете алатын еркін, жауапты тұлғаны, мәдениет адамын тәрбиелеу міндеті тұр. «Құқықтық сана – қауымға пана» жобасы білім алушылардың құқықтық сауаттылығы мен құқықтық санасын және құқықтық мәдениетін арттыруға бағытталған. Осы жоба шеңберінде білім беру ұйымдарында заманауи әдістемелер негізінде білім беру және тәжірибеге бағдарланған ісшараларды өткізу жоспарлануда. Білім алушылардың сана-сезімі мен құқықтық мәдениетінің қалыптасу критерийлері: негізгі заңдарды білу, түсіну және міндетті түрде орындау, құқықты, заңдылықты құрметтеу, алған білімдерін күнделікті өмірде өз бетінше және функционалдық сауатты түрде пайдалана білу; нормаларға қайшы келмейтін мінез-құлық, құқыққа қарсы құбылыстардың, әрекеттердің кез келген түрін қабылдамау, академиялық адалдық. Мектеп пен ата-аналар балаларды қоғамға жат мінез-құлықтан бас тарту мәдениетіне тәрбиелеуі керек. Жоғары сыныптарда білім алушыларды құқықтық-жауапкершілік нормаларымен таныстыру қажет. Білім алушылар бала құқығы туралы БҰҰ Конвенциясының негізгі ережелерін, «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» ҚР Кодексін, «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» және «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» ҚР Заңдарын білулері тиіс. Жасөспірімдердің денсаулығы мен қауіпсіз мінез-құлқы мәселелерін зерттеуге назар аудару керек. ИНКЛЮЗИВТІ МӘДЕНИЕТ инклюзивті білім берудің негізгі үш аспектісінің (инклюзивті саясатты әзірлеу, инклюзивті мәдениетті құру, инклюзивті практиканы жүзеге асыру) маңызды құрамдас бөлігі болып саналады. Білім беру ұйымдарындағы әрбір адамның өзіндік ерекшелігін, әртүрлілігін құрметтеу, білім берудің кез келген субъектісіне қолайлы, жағымды мектеп қоғамдастығын құру, инклюзивті құндылықтарды қабылдау инклюзивті мәдениетті қалыптастырудың негізін құрайды. Форумдар, арнайы семинарлар, жиналыстар, оның ішінде мүмкіндігі шектеулі табысты адамдар (Серік Есматов, Шахан Жолдасбаев, Зульфия Раухатовна – «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасының кейіпкерлері, Пабло Пинед, Ника Вуйчиче, Стивен Хокинг және т.б.) туралы таныстырылымдар ұйымдастыру. Инклюзивті мәдениет инклюзивті білім беруді тиімді жүзеге асырудың маңызды факторы. Сонымен қатар инклюзивті мәдениетті құру мектептегі теңдікті, қолжетімді ортаны қамтасыз етудің, ерекше білім беруді қажет ететін балаларды құрметтеудің, оларға жағымды көзқарас қалыптастырудың, әлеуметтендірудің негізі ретінде қарауымыз керек. 28 Білім беру ұйымдарында қауіпсіз білім беру ортасын, білім алушылардың оң психо-эмоционалдық көңіл-күйін, әлеуметтік дағдыларын қалыптастыруға, мектептегі зорлық-зомбылықтың алдын алуға ерекше назар аудару қажет. Суицидтік мінез-құлыққа әкелетін негізгі факторлар – оқшаулану сезімінен туындаған жалғыздық, ата-аналарымен және туыстарымен жанжал. «Психологиялық қызметті және мектептегі татуласу қызметтерін ұйымдастыру» жобасын іске асыру педагогтерге «Тәуекел тобындағы» балаларды анықтауға және оларға уақытылы көмек көрсетуге көмектеседі. Сондай-ақ 2020 жылы Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА әзірлеген «Әдепті адам – әдемі адам» тақырыбындағы әдістемелік ұсынымды пайдалану маңызды: балалар мен жасөспірімдер арасында бейәлеуметтік құбылыстардың, нашақорлықтың, темекі шегудің және маскүнемдіктің алдын алуды ұйымдастыру жөніндегі әдістемелік ұсынымды қолдану маңызды. https://www.nao.kz.). «Bilim Foundation» қоғамдық қоры әзірлеген бейнематериалдар педагогтар мен ата-аналарға әдістемелік көмек ретінде тегін ұсынылады (сайттарға сілтеме: https://zhastar.org/application/parentspage, https://zhastar.org/application/ studentspage#1). 2) Рухани-адамгершілік тәрбие – адамгершілік келбеті, адамгершілік сана; құндылық сезімдері мен қасиеттері – ізгілік, ар-ождан, намыс, парыз, сенім, жауапкершілік, бауырмалдық, мейірімділік, адалдық, ынтымақтастық, ұлтаралық келісім, толеранттылық сияқты құндылықтарды қалыптастырады. Волонтерлік білім алушылардың адами әлеуетін ашуға, адамгершілікті тәрбиелеуге және әлеуметтік тәжірибені дамытуға ықпал етеді. Волонтерлік – бұл адалдық, әділдік, мейірімділік, жауапкершілік, достық, мейірімділік, төзімділік және жасампаздық институты. Волонтерліктің кең таралған түрлерінің бірі халықаралық практикадағы оқу процесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде танылған «Ақылды волонтерлік» (Service-learning) жүйесі. Орта білім беру ұйымдарының білім алушыларын «Қоғамға қызмет» әлеуметтік еріктілер жобасын – «Мектепке жол», «Қамқорлық», «Мектепке жиналуға көмектес», «Адамға қуаныш сыйла» және т.б. акцияларды жүзеге асыруға кеңінен қатыстыру қажет. Орта білім беру ұйымдарында еріктілер қозғалысын ұйымдастыру туралы толық ақпарат «Білім беру саласындағы еріктілік пен қайырымдылық және олардың қазіргі жағдайдағы білім беру жүйесін жаңғыртудағы рөлі» әдістемелік ұсынымдарында берілген. Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2019 ж. (https://www.nao.kz). Рухани-адамгершілік тәрбиені қалыптастыруда қазақтың педагогағартушысы, жазушы, фольклоршы, қоғам қайраткері, ғалым-этнограф Ыбырай Алтынсариннің туғанына 180 жыл толуына; қазақтың халық ақыны Жамбыл Жабаевтың 175 жылдығына; көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Әлихан Бөкейхановтың 155 жылдығына; қазақ әдебиеттануы мен тіл білімінің негізін салушы, ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығына; Қазақ КСР Халық әртісі, қазақтың белгілі музыкатанушысы, композитор, дирижёр, ақын Ахмет 29 Жұбановтың 115 жылдығына; қазақтың белгілі лирик ақыны, аудармашы Мұқағали Мақатаевтың 90 жылдығына арналған бұқаралық іс-шаралар өткізу маңызды рөл атқарады. Бұл іс-шараларды «Қазақстанның ұлы ақындары мен жазушылары», «Адамзаттың ұлы ұстаздары», «Қазақстанның ұлы ойшылдары мен философтары» атты әдеби кеш, «Сұлулық әлемді құтқарады» атты поэтикалық кеш, «Жақыныңа жанашыр бол» атты әдеби-музыкалық композициялар, «Махаббат – адам өмірінің негізі», «Мейірімділік – адамның асыл қасиеті» атты рухани-адамгершілік мазмұндағы тестілер мен сұхбаттар түрінде ұйымдастыруға болады. Адамгершілік құндылықтар жүйесін қалыптастырудың бір жолы – кітап оқу. 2021-2022 оқу жылында кітап оқуға деген қызығушылықты арттыру және оны қолдау, кітап мәртебесін («Кітап оқу – сән») арттыру мақсатында білім алушылар арасында «Оқуға құштар мектеп» жобасы барлық өңірде біртіндеп енгізіледі. Мектеп кітапханаларының қорын толықтыру үшін Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты әзірлеген көркем әдебиеттер тізбесі ұсынылады. Бұл тізбе Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА-ның www.nao.kz. сайтында орналастырылған. Жобаның негізгі бағыттары өзара қарым-қатынас пен әлеуметтік әріптестік арқылы білім алушылардың оқу құзыреттілігін, оқу мәдениеті мен оқу белсенділігін арттыруды, оқу сауаттылығы бойынша халықаралық зерттеулерге қатысуын жалғастыруды, оқырмандар қауымдастығын қалыптастыруды, іс-шараларға ата-аналарды қатыстыруды көздейді. Мектеп сайтында үздік балалар әдебиеті мен мектеп әдебиетіне арналған түрлі сервистер, балалар мен жасөспірімдердің кітап оқу үрдісін кеңейту бойынша ресурстар (интернет-викториналар, сервистік ұсынымдар, кітапханалар туралы ақпарат және т.б.) ұсынылуы тиіс. Әрбір мектепте және отбасында 20 минуттық кітап оқу ұйымдастырылады. Мектеп холдарында үлкен үзілістерде кітап оқуды ұйымдастыру үшін «Буккроссинг» бұрыштарын құру ұсынылады. Кітаптарды электронды форматта, соның ішінде мобильді құрылғылардың көмегімен оқу мүмкіндіктерін кеңейтетін, балаларға әдебиетті таңдауда дұрыс бағдар алуына көмектесетін, кітап оқуға құмар балалар санын арттыратын жаңа электронды ресурстарды пайдалануға болады. Қоғамда мінез-құлық мәдениетін қалыптастыру мақсатында:  «Отан оттан да ыстық», «Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар», «Білім – теңіз, мектеп – кеме», «Татулық – табылмас бақыт», «Еңбек – ердің көркі» және т.б. назар аудартатын қазақ мақал-мәтелдері жазылған баннерлерді мектеп ғимаратына орналастыру – дәстүрлі құндылықтарды санада нығайтуға, визуалды әсер етуге көмектеседі.  Мүмкіндігіне қарай мектептің таңдауы бойынша оқушылардың жағымды көңіл-күйін қалыптастыру және психологиялық шиеленісті азайту мақсатында фондық музыкалық әуендерді (классикалық, ұлттық музыка, аспаптық шығармалар және т.б.) пайдалануға болады. 30 3) Ұлттық тәрбие аясында жаңа оқу жылында білім алушылардың бойына ұлттық құндылықтарды дарыту мақсатында цифрлық дәуір ерекшеліктерімен байланыстыра отырып «Дәстүр мен ғұрып» жобасы іске асырылатын болады. Әрбір халық өзінің төл мәдениетін, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын салтдәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын сақтауы тиіс. Дәстүр жастарды тәрбиелеуде, ұлттық сана-сезімді қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікті, ұлттық кодты сақтау қажет. Бұл жағдайда қазақ халқының мәдени мұрасын, салт-дәстүрлерін, сондай-ақ ұлттық тағамдарын т.б. зерделеу – өзекті міндеттердің бірі. Оқушылар мемлекеттік тіл – қазақ тілін, Қазақстан Республикасының мемлекеттік атрибуттары: мемлекеттік рәміздерін білуі тиіс. Осы негізде конкурстар мен олимпиадаларды тұрақты түрде өткізу; әрбір мектепте мұражай ашу; көрнекті тұлғалармен, даңқты спортшылармен, ғалымдармен, «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасы жеңімпаздарының білім алушылармен кездесулерін өткізу; сондай-ақ өңірдің тарихи-мәдени мұра объектілерінде мектеп оқушылары үшін өлкетану бойынша тақырыптық сабақтар өткізу өзектілігін жоғалтпайды. Аталған бағыт шеңберінде: «Менің Отаным – Қазақстан» (балалар мен жасөспірімдер туризмі мен өлкетануды дамыту, экспедициялар, саяхат, экскурсиялар ұйымдастыру), «Тарих мұрасы», «Өз жеріңді таны» (өлкетанулық білімі мен мектеп туризмін, тарихи-археологиялық қозғалысты жандандыру, туған өлкенің тарихын, мәдениетін, дәстүрін терең зерттеу) «Табиғатым – тал бесігім» (туған жерге жауапкершілікпен, аялап қарау) жобаларын жүзеге асыруды жалғастыру маңызды. «Дәстүр мен ғұрып» жобасын іске асыру үшін академия әзірлеген «Қазақстанның киелі орындары – Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы бойынша тәрбие жұмысының модельдері» әдістемелік ұсынымдары әдістемелік нұсқаулық болады (https://www.nao.kz). 4) Мектептегі отбасылық тәрбиенің мақсаты келесі құндылықтарды қалыптастыру: отбасы мүшелері арасындағы сыйласымдылық, үлкенді құрметтеу, ананы сыйлау, әкені қадір тұту, отбасы берекесі, отбасылық дәстүрлер, бауырмалдық, туысқандық, денсаулыққа қамқорлық, салт-дәстүр сабақтастығы, сүйіспеншілік. Отбасында, мектепте, қоғамдық ортада құндылықтар негізінде балаларды тәрбиелеу – қазіргі уақыттың өзекті мәселесі. Отбасылық құндылықтар мен ұлттық тәрбие мәселелері мектептердің тәрбие жұмысында, балалардың бос уақытын ұйымдастыру аясында қосымша білім беруде, мәдени-бұқаралық ісшараларда, конкурстар мен сынып сағаттарында, ата-аналар жиналыстарында, үйірме жұмыстарында, сондай-ақ еңбек тәрбиесінде, бірлесіп еңбек етуде көрініс табуы тиіс. Ата-аналар жиналыстарын дәстүрлі емес форматта өткізу: «Кәсіби мамандарды шақыра отырып баспасөз конференциялары», «Ата-аналар сенбіліктері», «Психологиялық тренинг», «Отбасын таныстыру», «Тәжірибе алмасу» және т.б. ұсынылады. 31 Оқушылар «Ауылдағы 2 апта», «Ата-анамыздың жұмыс орнындағы он күн» жобалары аясында өздерінің жан-жақты дамуы мен шығармашылық әлеуетін жүзеге асыра алады (НЗМ тәжірибесі бойынша). «Отбасы –мектеп» жобасы отбасының тәрбиелік әлеуетін, білім беру ұйымдарында білім алушылардың ата-аналарымен қарым-қатынасын үйлестіру және отбасылық тәрбиені жақсарту үшін педагогтердің әлеуетін арттыруға бағытталған. Ата-аналарға арналған лекториялар, ата-аналар кештерін, Ашық есік күндерін, тренингтер өткізу, «Ата мектебі», «Әже мектебі», «Әке мектебі», «Ана мектебін» құру ұсынылады. Бұл мектептерді құрудың мақсаты – бала тәрбиесіндегі отбасының рөлін арттыру. Ата-аналардың, қоғамның, үкіметтік емес ұйымдардың қатысуымен «Мектептегі бір күн» жобасын іске асыру ата-аналардың қажеттіліктерін, сұраныстарын, отбасылық ерекшеліктері мен отбасылық тәрбиесі ескеріледі, ата-аналарды мектептің, сыныптың, өз баласының істеріне жұмылдыруға, білім беру процесінің барлық қатысушыларымен өзара іс-қимыл жасауға жәрдемдеседі. Педагогикалық және ата-аналық консилиумдар шеңберінде атааналармен, балалармен жеке әңгімелесулер өткізіледі, жеке балаға арналған бағдарламалар жасалады, баланың үй жағдайымен танысу үшін отбасына бару, отбасылық проблемалар мен балалар тәрбиесі бойынша кеңестер өткізу қамтылады. Отбасылық тәрбие әдістемесі инновациялық тәсілдерді, технологиялар мен әдіс-тәсілдер жиынтығын, оның ішінде ата-аналардың баласымен бірге туған өлкенің киелі орындарын (тарихи ескерткіштерді, кесенелерді, мұражайларды, табиғи нысандарды) зерттеуді қамтиды. Киелі орындарға бару отбасының ауызбіршілігі мен сыйластығын арттыруға ықпал етеді. Отбасылық тәрбиеде ата-тегінің шежіресін құрастыру оқушыларға үлкен тағылым. Баланың өз тегін, жеті атасын білуі, өзінің отбасылық шежіресін құрастыруы – отбасылық жақсы дәстүр мен ұрпақтар сабақтастығын қалыптастырудың, әулеттегі татулықты нығайтудың, баланың текті болып өсуінің кепілі. Сонымен қатар баланы отбасылық жәдігерлер мен тарихына, фотосуреттерге, үй мұрағаттарына, ата-әжелеріне, марапаттарына құрметпен қарауға тәрбиелеу маңызды. Отбасылық құндылықтарды қалыптастыру жөніндегі әдістемелік ұсынымдар – орта білім беру ұйымдарының оқу-тәрбие процесінде отбасылық тәрбиені іске асыруға арналған нұсқаулық ( https://www.nao.kz). 5) Білім алушылар бойында еңбек тәрбиесін, экономикалық және экологиялық тәрбиені қалыптастыру. Еңбек тәрбиесі, экономикалық және экологиялық тәрбие білім алушылар бойына шығармашылық еңбек, еңбек мәдениеті, экономикалық сана, кәсіп, мансап, функционалдық сауаттылық, туған табиғатқа деген сүйіспеншілік сынды құндылықтарды сіңіруге ықпал етеді. «Еңбек – елдің мұраты» жобасы шеңберінде өзінің кәсіби саласында айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізген табысты адамдардың өмірі мен қызметі 32 жайында таныстырылады, білім алушылар арасында кәсіптік бағдарлау жұмысы жүргізіледі, еңбектің құндылығы жаңа деңгейге көтеріледі. Оқушыларды еңбекке тәрбиелеу әртүрлі іс-шараларды ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады: қолөнер көрмесі, мектеп маңайын және ауылын көгалдандыру мен абаттандыру, шеберлер турнирі, игі істер апталығы, көңілді шеберлер қаласы, еріктілер актісі, қамқорлық көрсету аймағы, еңбек десанты және тағы сол сияқты іс-шараларды ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады. Білім алушылардың өзін-өзі кәсіби анықтауында мамандық таңдауына көмектесетін «Мамандық таңдау уақыты» бейне блогерлер байқауы, «Менкәсіптер әлемінде» әдеби байқауы (эссе), «Мамандық: кеше, бүгін, ертең» байқауы, «Мұндай мамандық бар» презентациялар конкурсы сияқты іс-шаралар жүйесін өткізу ұсынылады. Қазіргі уақытта Қазақстанда «Атамекен» ҚР Ұлттық Кәсіпкерлер Палатасының қолдауымен 9 негізгі сала: мұнай-газ, ауыл шаруашылығы, көлік және логистика, машина жасау, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, энергетика, туризм, тау-кен металлургия кешені және құрылыс бойынша іске асырылатын «Еңбек нарығында сұранысқа ие жаңа кәсіптер мен құзыреттердің атласы» ұлттық жобасы әзірленді. Жаңа мамандықтар атласы https://www.enbek.kz/atlas/ сайтында орналасқан. Кәсіби бағдар беру жұмысын дұрыс ұйымдастыру мақсатында: - Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2019 жылғы 15 сәуірдегі № 150 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасының білім беру ұйымдарында білім алушылардың кәсіби бағдарын анықтау және диагностикасын жүргізу бойынша әдістемелік ұсынымдарды; - орта мектептің 7-11-сынып оқушыларының кәсіби диагностикасын жүргізу бойынша құралдарды пайдалану туралы әдістемелік ұсынымдарды; - ЕБҚ балалардың мамандық таңдау кезінде отбасы, мектеп және жұмысқа орналастыру органдарының өзара іс-қимылы бойынша әдістемелік ұсыныстар (https://www.nao.kz). «Үнем – қоғам қуаты» жобасының міндеті – ұқыптылық пен үнемділік, мінез-құлық трендтерін қалыптастыру, прагматикалық дағдыларға, таймменеджментке үйрету, қаржы және материалдық ресурстарды сақтау және үнемді пайдалану дағдыларын қалыптастыру, сыни ойлауға үйрету. Білім алушылардың экономикалық тәрбиесіне тақырыптық сынып сағаттарын, экскурсияларды, пікірталастарды, рөлдік ойындарды және т.б. өткізу оң ықпал етеді. Бұл ретте «Іскерлік қарым-қатынас этикасы» сынып сағаттары, «Жарнама жасау өнері», «ХХІ ғасыр менеджері», «Көшбасшы нені білуі керек?», «Кәсіпорындардағы қақтығыс жағдайларын шешу» рөлдік ойындары, кәсіпорындарға экскурсиялар және т.б. қамтылуы тиіс. 33 Нәтижесінде білім алушылар тапқырлыққа, бастамашылдыққа; қоғамдық игілікке, жеке табыс пен игілікке ұқыпты қарауға үйренеді. Білім беру ұйымдарында 1-11-сыныптар аралығында экология бойынша сынып сағаттарын айына бір рет өткізу тәжірибесі өзекті болып қала береді. «Ерте жастан экологиялық мәдениет» жобасы аясында тәрбиелік ісшаралар кешенін іске асыру экологиялық мәдениетті қалыптастыруға, қоршаған әлемге ұқыпты қарауға ықпал етеді. Пәндік салалар арқылы білім алушылар өсімдіктердің әр түрімен және декоративті өсімдіктерді көбейту тәсілдерімен (биоалуантүрлілік); білім беру ұйымдарында және үйде энергия тұтыну құрылымымен, оны үнемдеу тәсілдерімен (энергия үнемдеу); мектепте және үйде суды үнемді пайдалану мүмкіндігімен (су үнемдеу); қалдықтардың пайда болу көздері, оларды азайту тәсілдерін анықтау, қоқысты бөлек жинауды енгізу (қалдықтармен жұмыс істеу) және т.б. танысады. Сыныптан тыс жұмыстарда келесі ақпараттық-экологиялық, әлеуметтік маңызы бар іс-шараларды: акцияларды, көрмелерді, мектеп пен оған іргелес аумақты үздік көгалдандыруға арналған конкурстарды, экологиялық бастамаларды, жергілікті халыққа экологиялық білім беруді жандандыру қажет. Білім алушыларды экологиялық тәрбиелеудің ең тиімді жолдарының бірі – жастардың экологиялық санасын қалыптастыру мақсатында жоспарлы түрде экожұма, «Қоқыссыз әлем», «Біз табиғатты қорғаймыз» тақырыптарында сынып сағаттарын өткізу. Бұдан басқа, эко-фестивальді, эко-квесттерді, қоқыстан арт-объектілер құру бойынша мастер-класстарды ұйымдастыру, экологияның өзекті мәселелері бойынша ғылыми жобаларды қорғау, театрлық қойылымдарды дайындау, шикізатты қайта өңдей отырып экоматериалдан бұйымдар жасау ең үздік тәжірибелердің бірі болып есептеледі. Экологиялық мәдениетті қалыптастырудың негізін білім беру ұйымдарының, ауданның, қаланың аумақтарын көгалдандыру және абаттандыру бойынша сенбіліктер; «Жасыл ел» қозғалысы шеңберінде жасыл желектер отырғызу, еріктілер қозғалысы, табиғи аймақтарды қоқыстан тазарту құрайды. 6) Көпмәдениетті және көркем-эстетикалық тәрбие білім алушыларға эстетикалық сананы; эстетикалық талғамды қалыптастыруға көмектеседі. Мектептегі көп мәдениетті тәрбие басқа мәдениеттердің, ұлттардың, діни сенім және т. б. өкілдеріне толерантты көзқарасты қалыптастыруға бағытталуы керек. Осы бағытты іске асырудың негізгі тетіктері – Қазақстан халқы Ассамблеясымен және этномәдени орталықтармен ынтымақтастық; балалар мен жастар жұмыстарының көрмесін ұйымдастыру, халықтар достығы фестивальдері, тілдік және шығармашылық клубтар, конкурстар; танымал адамдармен, өнер қайраткерлерімен кездесулер. Жыл сайын тәрбие жұмысының жоспарына білім алушыларды көп мәдениетті тәрбиелеу жөніндегі 34 іс-шараларды (толеранттылық сабақтары, Әлем күніне арналған акциялар, Халықаралық бейбітшілік күніне арналған бірыңғай ақпараттандыру сағаты және т.б.) енгізу ұсынылады. Көркем-эстетикалық тәрбие саласында отандық мәдени жетістіктерді – кітаптарды, пьесаларды, мүсіндерді, картиналарды, музыкалық шығармаларды, Ұлы дала мұрагерлерінің өткен мыңжылдықтағы халық ауыз әдебиетінің үздік үлгілерін – ертегілерді, аңыздарды, эпостарды, аңыздарды оқыту және ілгері дамыту ұсынылады. Сонымен қатар тұрақты жұмыс істейтін тақырыптық кітап көрмелерін өткізу маңызды. Өскелең ұрпақты театр өнері әлеміне тарту мақсатында әр мектепте «Балалар және театр» ағартушылық жобасын жүзеге асыру маңызды (https://www.ziyatker.org/detyteatr). 7) Зияткерлік тәрбие білім құндылығын; зияткерлік ұстанымды; әрбір тұлғаның көшбасшылық қасиеттері мен дарындылығын; ал ақпараттық мәдениетті тәрбиелеу кибермәдениет мен кибергигиенаны қалыптастырады. Зияткерлік тәрбие лингвистикалық, музыкалық, логикалықматематикалық, кеңістіктік, дене-кинестетикалық, тұлғааралық, тұлға ішіндегі зияткерлікті дамытуға бағытталуы керек. Білім алушылардың бойында эмоционалды зияткерлікті қалыптастыру бойынша әдістемелік нұсқаулық ретінде «Денсаулық пен өмірлік дағдыларды қалыптастыру, сондай-ақ кәмелетке толмағандар арасында суицидтің алдын алу» бағдарламасы аясында педагогтерге арнап әзірленген әдістемелік құрал ұсынылады (3 модуль. Эмоционалды интеллект және тұлғааралық қарымқатынас) «Bilim Foundation», 2017. «Ұшқыр ой алаңы» оқушылардың дебаттық қозғалысы» жалпыұлттық мәдени-білім беру жобасын іске асыру білім алушылардың командада жұмыс істеу дағдысын қалыптастыруға, қарама-қарсы пікірге құрметпен қарауға, өз көзқарастары мен пікірлерін белсенді қорғауға үйретуге мүмкіндік береді. Пікірсайыс қозғалысының мақсаты-қоғамда орын алған проблемаларды жария талқылау және талдау арқылы білім алушылардың әлеуметтік және шығармашылық белсенділігін арттыру. Пікірсайыс қозғалысының міндеттері: білім алушылардың құқықтық мәдениетін, азаматтық белсенділігін, жауапкершілігін, шығармашылық және сыни ойлау, даулы жағдайларды дипломатиялық жолмен шешу қабілетін қалыптастыру; мәдени-танымдық және ағартушылық қызметтің инновациялық модельдері мен технологияларын пайдалана отырып, еліміздің әрбір өңірінде әрбір білім беру ұйымында, клубтарда пікірсайыс орталықтарын құру. Пікірсайыс қозғалысына қатысушылар ашықтық, жүйелілік, еріктілік, ізгілендіру, қолжетімділік, адалдық және әріптестерді құрметтеу қағидаттарын басшылыққа алады. «Оқушылар мен студент жастардың дебаттық қозғалысы» жалпыұлттық мәдени-білім беру жобасының тұжырымдамасы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «Республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығы» РМҚК сайтында орналасқан. https://www.ziyatker.org/debatnoedvizheny). 35 Ақпараттық қауіпсіздік мәселесі өзекті болып қалуда. Әлеуметтік сауалнаманың (Қазақстан Республикасы балаларының 2019 жылғы жағдайы туралы баяндама) деректері бойынша балалардың 70%-дан астамы интернетті пайдаланады, ұялы телефондары мен компьютерлері бар, сол арқылы кибербуллинг, электрондық кеңістіктегі алаяқтыққа осалдық танытады. Сауалнамаға қатысқандардың жалпы санының 6%-ы әлеуметтік желілерде виртуалды зорлық – зомбылық, 8,5%-ы дінді насихаттау, 5%-ы суицидті насихаттау жағдайларына тап болды. Алайда сауалнамаға қатысқан балалардың 86%-ы әлеуметтік желілерде танысуға оң көзқараспен қарайды. Ата-аналардың өз балаларының интернет-тәуелділігі қаупін бақыламайтыны және бейхабарлығы жағдайды ушықтырады. Орташа алғанда, ата-аналардың шамамен 36%-ы сауалнама аясында интернет-кеңістікте балаларды қудалау мен бопсалаудың әртүрлі түрлері бар екенін естіді. Ақпараттық мәдениетті қалыптастыру мақсатында білім алушыларға интернет-кеңістіктегі мінез-құлық мәдениеті: қарым-қатынас мәдениетіне, өз ойын білдіруге, әңгімелесушінің пікірін құрметтеуге, этикалық нормаларды сақтауға дағдыландыру маңызды. Отбасы мен мектептің ынтымақтастықтағы қызметі «Балалардың денсаулығы мен дамуына зардабын тигізетін ақпараттан қорғау туралы» ҚР 2018 жылғы 2 шілдедегі №169-VI Заңы аясында зорлық-зомбылықты, суицидті насихаттайтын интернет желісіндегі белгілі бір сайттарға балалардың қол жеткізуін бақылауды қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс. Жалпы білім беру ұйымдарының тәрбие жұмыстарының жоспарына кибермәдениет және кибергигиена, оның ішінде білім алушылардың кибер қауіпсіздігі мен ақпараттық қауіпсіздігі жөніндегі іс-шараларды қосу қажет. Мектеп қабырғасынан бастап, халықаралық тәжірибені ескере отырып, балаларды киберқауіпсіздікке оқыту керек, онда олар хакерлердің желілік шабуылдарынан қауіпсіздікті қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін дағдыларды үйренеді. Киберқауіпсіздік, кибергигиена, кибермәдениет мәселелері бойынша мектепте оқыту семинарларын ұйымдастыру үшін материалдарды келесі сайттардан табуға болады: 1.https://cybersecuritymonth.eu/press-campaign-toolbox/ecsmmaterial/cybersecurity-spaces-workshops-on-cybersecurity-for-high-school-students (бұл сайтта «Ресурстар» бөлімінде пайдалы болатын құжаттар бар); 2.https://www.mcafee.com/blogs/consumer/importance-cybersecurity-lessonsschools/; 3.https://eu-acerforeducation.acer.com/education-trends/cybersecurity-how-toteach-students-to-use-internet-responsibly/; 4.https://www.youtube.com/watch?v=ULGILG-ZhO0 (ағылшын тіліндегі бейнелер барлық негізгі қағидаларды түсіндіреді); 5.https://www.edb.gov.hk/en/edu-system/primary-secondary/applicable-toprimary-secondary/it-in-edu/information-security.html (Гонг Конгта мектеп оқушыларына арналған Киберқауіпсіздік бойынша PDF файлдары бар). 36 8) Дене тәрбиесі салауатты өмір салтының, дене шынықтыру мен спорттың, дене бітімін жетілдірудің құндылығын, өз денсаулығына жауапкершілікпен қарау құндылығын қалыптастырады. Орта білім беру ұйымдарында бұқаралық спорт түрлері (футбол, волейбол, баскетбол, гандбол, футзал, ұлттық спорт түрлері: асық ату, тоғызқұмалақ, қазақ күресі) бойынша мектептік спорт лигалар желісі мен спорт секцияларын кеңейту маңызды. Ұлттық және бұқаралық спорт түрлері бойынша ұлттық спорт лигаларын, қысқы және жазғы спорт түрлері бойынша оқушылар спартакиадасын дамыту қажет. «Дене шынықтыру» пәнінің әрбір мұғалімі қосымша ақы есебінен үш спорттық секция жүргізеді. Дене тәрбиесі міндеттерінің бірі – білім алушыларды республикалық көпдеңгейлі балалар-жасөспірімдер турнирлері мен жарыстарына, халықаралық жарыстарға (қысқы және жазғы Дүниежүзілік Гимназиада) қатысуға белсенділіктері мен мүмкіндіктерін арттыру. Жасөспірімдердің репродуктивті денсаулығын сақтау, нашақорлықтың, маскүнемдіктің, темекі шегудің, АИТ/ЖИТС-тің алдын алу және салауатты өмір салтының негіздері бойынша семинар-тренингтер өткізу тәрбие жұмысының ажырамас бөлігі. Жоғарыда көрсетілген іс-шараларды өткізу үшін бұқаралық спорт түрлері (футбол, волейбол, баскетбол және т. б.) бойынша мектеп спорт лигасын ұйымдастыру жөніндегі әдістемелік ұсынымдар әдістемелік базасы (https://www.nao.kz). Тәрбие жұмысын жоспарлау кезінде жоспарлаудың өзекті нысанын - ортақ мақсатпен, оларды орындау уақытымен біріктірілген өзара байланысты жобаларды қамтитын мегажобаны пайдалану ұсынылады. Жобалар шеңберіндегі іс-шаралардың сәтті шарттарының бірі – сынып жетекшісінің барлық жүзеге асырылатын шаралардың маңыздылығын түсінуі, тәрбие беру процесі шеңберіндегі іс-әрекеттің өзін-өзі талдай алуы. Тәрбие жұмысының нәтижелерін бағалау кезінде үш деңгейді ескеру қажет. Бірінші деңгей – оқушының әлеуметтік білім алуы мен күнделікті өмірде әлеуметтік шынайылықты түсінуі. Екінші деңгей – оқушының өмірлік тәжірибе мен қоғамның негізгі құндылықтарына (адам, отбасы, Отан, табиғат, әлем, білім, еңбек, мәдениет) оң көзқарасы, жалпы әлеуметтік шынайылықты құндылық ретінде қабылдауы. Үшінші деңгей – оқушының әлеуметтік іс-әрекет тәжірибесіне өз бетінше ие болуы. Критерийлер: «Тәрбиелік іс-шара: қойылған мақсаттарға қол жеткізу деңгейін өлшеу критерийлері (бәсекеге қабілеттілік; прагматизм; ұлттық бірегейлікті сақтау; білімге табыну; Қазақстанның революциялық емес, эволюциялық дамуы; сананың ашықтығы) әдістемелік ұсынымдарда сипатталған (Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2018. – 120 б.). 37 Білім беру ұйымдарында: 1) білім алушылар педагогке аты-жөнін (есімі, әкесінің аты) немесе «Мұғалім» деп айтады; 2) педагог білім алушылардың есімін айтуы тиіс; 3) сабақтың басталуы мен аяқталуы туралы хабардар болу үшін мектептерге дәстүрлі қоңырау үнін таңдау немесе Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы ұсынымдарына сәйкес, музыкалық әуендерді пайдалану ұсынылады: сабақтың басталуына – «төкпе күй», сабақтың аяқталуына – «шертпе күй». 4) мектептер мен кабинеттерді безендіру кезінде сәйкес келмейтін атрибуттарды шамадан тыс қолданбау ұсынылады. Мектеп пен ата-аналардың өзара қарым-қатынасында балалардың мүддесі үшін өзара ынтымақтастық орнатуы тиіс. Осы мақсатта «Атааналардың қонақ бөлмесі», «Директорлық сенбі», «Педагогикалық консилимум» жобаларын жүзеге асыру ұсынылады. Білім беру ұйымының басшысы кіреберісте сабақ басталар алдында тәрбиеленушілер мен білім алушыларды қарсы алады. Прагматизмді, үнемділікті және әртүрлі ресурстарды ұтымды пайдалануды ескере отырып, мектептерде бұқаралық мәдени іс-шараларды ұйымдастыру ұсынылады. Бұл тұрғыда «Алғашқы қоңырау», «Соңғы қоңырау», «Бітірушілер кеші», «Жаңа жыл», «Наурыз», «Тұңғыш Президент күні» сияқты мектептік бұқаралық мәдени іс-шараларды білім алушылар мен педагогтердің белсенді (қаржылық емес) қатысуымен қарапайым, бірақ салтанатты түрде ұйымдастыру ұсынылады. Мектеп әкімшілігі, Қамқоршылық кеңес кабинеттерге мектептің дамуына үлес қосқан қоғам қайраткерінің, меценаттың есімін беру туралы шешім қабылдай алады. Мысалы, меценат мектеп кабинетін жабдықтап, компьютер, жиһаз сатып алып, жөндеу жұмыстарына қаржы бөліп, мектепті оқу-әдістемелік ресурстармен қамтамасыз етті дейік. Мұндай жағдайларда педагогикалық кеңестің шешімімен меценаттың есімі жазылған тақта кабинетке орнатылуы мүмкін. Зияткерлік конкурстар мен олимпиадалар, білім алушылардың шығармашылық конкурстары мен спорттық жарыстары, педагогтердің кәсіби конкурстары ҚР БҒМ 2011 жылғы 7 желтоқсандағы № 514 бұйрығымен бекітілген тізбеге сәйкес (2021 жылғы 25 мамырдағы № 232 өзгерістермен) және жергілікті атқарушы органдардың қаулылары мен білім беру басқармаларының бұйрықтары негізінде тегін өткізіледі. Білім беру ұйымдарының, педагогтердің, білім алушылардың оқу, кәсіби жетістіктерін бағалау кезінде осы ресми конкурстардың, жарыстардың нәтижелерін ескеру ұсынылады. Карантиндік және шектеу іс-шаралары жағдайында балалардың қатысуымен өткізілетін мәдени-бұқаралық және спорттық-бұқаралық ісшаралар тоқтатылады. 38 Орта білім беру ұйымдарында тәрбие жұмысын ұйымдастыру және өткізу бойынша барлық әдістемелік материалдар мына сайттарда орналастырылған: https://www.nao.kz («Білім беруді ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету. Әдістемелік құралдар»), https://iite.unesco.org/ru/ («Жарияланымдар» бөлімі). 3. ОРТА БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА БІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 3.1 Мектепалды даярлық сыныптары 5 жастағы балаларды мектепалды даярлау міндетті және отбасында, мектепке дейiнгi ұйымдардың мектепалды даярлық топтарында, жалпы бiлiм беретiн мектептердiң, лицейлердiң және гимназиялардың мектепалды сыныптарында жүзеге асырылады («Білім туралы» ҚР Заңы (бұдан әрі – Заң) 30-бап). 1-сыныпқа оқуға балалар алты жастан қабылданады (Заңның 31-бабы). Мектепалды даярлықтың негізгі міндеттері: - мектепте оқуға қажетті дағдыларды жетілдіру (жауапкершілік, зейінділік, дербестік, ынталылық); - ұжымдық қызметтегі бірлескен әрекет дағдыларына тәрбиелеу (құрдастарына көмек көрсету, жұмыс нәтижелерін бағалау және т. б.); - балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, мектепке дейінгі ұйымнан мектепке көшу кезінде сабақтастықты және табысты бейімделуді қамтамасыз ету; - баланың мектепке эмоционалды оң көзқарасын, оқуға деген ынтасын дамыту. Нормативтік құқықтық қамтамасыз ету  «Білім туралы» ҚР Заңы https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z070000319_  «Педагог мәртебесі туралы» ҚР Заңы https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1900000293  «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» ҚР Заңы https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z020000345_  «Ойыншықтардың қауіпсіздігі туралы» ҚР Заңы https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z070000306_  «Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» ҚР Заңы https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z020000343_  Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды дамыту моделі https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2100000137  «Мектепке дейінгі ұйымдарға және сәбилер үйлеріне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар» санитариялық қағидалары https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1700015893 39  «Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттары https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1800017669  «Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу жоспарлары» https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1200008275  «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламалары» https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1600014235  «Тиісті үлгідегі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидалары»https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1900018172  «Білім беру қызметтерін көрсетудің үлгілік шартының нысандары» https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1600013227  «Мемлекеттік білім беру ұйымдары қызметкерлерінің үлгі штаттары» https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P080000077_  «Педагог қызметкерлер мен оларға теңестірілген тұлғалардың лауазымдарының үлгілік біліктілік сипаттамалары» https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V090005750_  «Жабдықтармен және жиһазбен жарақтандыру нормалары» https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1600013272  «Білім беру ұйымдарында қамқоршылық кеңестің жұмысын ұйымдастыру және оны сайлау тәртібінің үлгілік қағидалары» https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1700015584  «Мектепке дейінгі және орта білім беру ұйымдарын бейнебақылау жүйелерімен жарақтау стандарттары және оларға қойылатын талаптар» https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1900018239  «Педагогтерге біліктілік санаттарын беру (растау) қағидалары» https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2000020618 Мектепалды даярлық сыныптарында оқу процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды дамыту моделін іске асыру аясында мектепке дейінгі білім беру жүйесінің негізі басым бағыттары айқындалған. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесінің 2021-2022 оқу жылындағы негізгі міндеттері мынадай бағыттарды қамтиды: - әр баланың жеке қабілеттері мен қажеттіліктерін ескере отырып, жайлы дамытушы қауіпсіз білім беру ортасын, оның ішінде инклюзивті орта құруды; - балаларды қызықты ойын түрінде (шаршауды болдырмау үшін) тәрбиелеу, оқыту және дамытуды; - баланы білім беру процесіне толыққанды қатысушы (субъект) деп тану; - ерекше білім берілуіне қажеттіліктері бар балаларға қоғамның оң көзқарасын қалыптастыруды; - мектепте оқуға қажетті дағдыларды жетілдіруді (қауіпті немесе қауіпсіз әрекеттерді бағалай білу; эмоцияларын басқару; баланың жалпы когнитивтік дамуы). Дамыту, тәрбиелеу және оқыту процестері тәсілдерін өзгерту Модельдің 22-35 т. 40 Әртүрлі әлеуметтік топтардан шыққан балалардың сапалы мектепке дейінгі білім алуы үшін тең бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің маңыздылығын атап өтеміз. Педагогтердің назарын тәрбиелеу-білім беру қызметін ұйымдастырудың негізгі қағидаларына аударамыз: 1) ойын арқылы оқыту; 2) білім беру салаларын кіріктіру арқылы дамыту. Мектепке дейінгі жас баланың жеке тұлғасын қалыптастыру үшін өте маңызды. Бұл жаста балалардың сөйлеу, сенсорлық дағдылары қалыптасады, сондай-ақ ақыл-ой, дене, эстетикалық, патриоттық тәрбие беру көзделеді. Тәрбиелеу-білім беру процесін ұйымдастыру барысында Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды дамыту моделін іске асыру мақсатына сәйкес келесі күтілетін нәтижелерге жету ұсынылады: 1) білім беру ұйымдары деңгейінде:  мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың білім беру процесінің барлық қатысушыларының өзара іс-қимылы арқылы бақытты, дені сау, дербес, білуге құмар, тіл табысқыш, сын тұрғысынан ойлайтын балалардың толыққанды дамуы үшін жағдай жасауға;  оқытудың әртүрлі әдістемелері мен технологияларын, білім беру процесін ұйымдастырудың нысандарын, әдістерін, тәсілдерін пайдалануға;  баланың даралығы мен субьективтілігін қолдауға бағытталған трансформацияланатын ойын және тақырыптық аймақтар, инклюзивті дамытушы орта құруға;  ұлттық мәдениет пен дәстүр арқылы рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде баланың жеке қасиеттерін қалыптастыруға;  отбасымен ынтымақтастық нысандарын кеңейтуге; 2) балаларға:  физикалық аман-саулықты;  әлеуметтік-эмоционалдық құзыреттілікті;  когнитивтік және қарым-қатынас дағдыларын дамытуды;  таным мен зерттеуге деген жоғары ішкі мотивацияны дамытуды;  бастамашылықты, дербестікті және жауапкершілікті дамытуды;  өзіне және айналасындағыларға қамқорлық көрсетуді;  өз бетінше саналы таңдау жасай білуді;  командада жұмыс істей білуді;  сын тұрғысынан ойлауды дамытуды;  креативтілікті қолдауды;  психологиялық-педагогикалық қолдауды қамтамасыз етуге; 3) ата-аналарға:  білім беру процесінің қатысушылары болуға;  баланың психикалық және физикалық денсаулығын сақтауды қамтамасыз етуге;  баланың жеке мүмкіндіктерін дамытуға; 41  көрсетілетін білім беру қызметтерінің сапасына қанағаттану деңгейін арттыруға;  үйде баланың толық дамуы үшін жағдай жасауда консультациялық көмек алуға мүмкіндік береді. Өтпелі тақырыптар үлгісі, перспективалық жоспар үлгісі, циклограмма, жас ерекшелігі бойынша күн тәртібінің үлгісі жыл бойы www.rc-dd.kz сайтында қолжетімді болады. Мектепалды даярлық сыныптары білім беру қызметін Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына; Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу жоспарларына; Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламасына сәйкес жүзеге асырады. Мектепке дейінгі ұйымдар қызметінің үлгілік қағидаларына сәйкес жалпы білім беретін мектептердің мектепалды даярлық сыныптарында оқу процесі 1 қыркүйектен бастап 25 мамырға дейін жүзеге асырылады (Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламасының мазмұнын іске асыру кезеңі). Оқу жылы ішінде 1-сыныптың каникул кезеңіне сәйкес каникул белгіленеді. Тәрбиелеу-білім беру процесі өтпелі тақырыптар негізінде перспективалық жоспарға, циклограммаға, тәрбиеленушілер жетістіктерінің мониторингіне (бастапқы, аралық, қорытынды), стандарт, үлгілік оқу жоспары, бағдарлама және басқа нормативтік актілерге сәйкес жүзеге асырылады. Ұйымдастырылған оқу қызметін өткізуге қойылатын негізгі талап - санитарлық-гигиеналық талаптарды сақтай отырып, рұқсат етілген көлем мен ұзақтықты қамтамасыз ету. Үлгілік оқу жоспарына сәйкес апталық оқу жүктемесінің көлемі – ұзақтығы – 25-30 минуттан 20 сағатты құрайды. Үлгілік оқу жоспарына сәйкес мектепалды даярлық үшін вариативтік компонент қарастырылған. Вариативтік компонентті анықтауда өңірлік ерекшеліктер, балалардың қызығушылықтары, ата-аналардың тілектері мен білім беру ұйымы қызметінің бағыты және т. б. ескеріледі. Оқыту орыс тілінде жүргізілетін мектепалды даярлық сыныптарында вариативтік компоненттің апталық оқу жүктемесінің көлемі -2 сағатты, оқыту қазақ тілінде жүргізілетін балалар үшін -3 сағатты құрайды. Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды дамыту моделіне сәйкес педагогтің міндеті – сабақ барысында балалардың қызығушылықтарын ескеру, әр баламен сөйлесу. Сабақ түрлерін педагог таңдауы тиіс. Бала өзінің әлем туралы жеке түсінігін қалыптастыру құқығы мен мүмкіндігі бар оқуға белсенді қатысушы ретінде қабылдануы қажет. Баланың мектепке дайындығы тек бастапқы біліммен ғана емес, сонымен қатар ынтасымен, талабымен, құрдастарымен достық қарым-қатынас жасау Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту педагогі Модельдің 44, 52 т. 42 дағдыларын танытуымен, дене дамуымен, эмоционалдық көңіл-күйімен анықталады. Баланы мектепке дайындау кезінде дене, психологиялық, әлеуметтік және эмоционалды дамудың үйлесімді тепе-теңдігін сақтау қажет. Баланың қауіпсіздігі мен денсаулығына баса назар аударылуы тиіс. Ол үшін қимыл белсенділігіне жағдай жасау қажет. Сондай-ақ, дамытушы орта ұйымдастыруға назар аудару керек: - балалар материалдарға күніне кемінде 1 сағат еркін қол жеткізе алуы керек (яғни балалар әрекеттер мен материалдарды / ойыншықтарды өздері таңдай алады); - балалардың өздері әрекетті таңдайды (дербестігі мен бастамасын қолдау үшін) және өз ойларын жүзеге асырады; - балалардың еркін ойнауға мүмкіндігі бар (балалар тек педагогтің нұсқауларын ғана орындамай, бастаманы өздері де ұсына алады). Педагогтер балаларға жылы қарым-қатынас, достық қарым-қатынас, балалармен сөйлесу арқылы эмоционалды қолдау көрсетеді, балалардың дербестік танытуын қолдайды және барлық балалардың жеке ерекшеліктері мен қажеттіліктерін ескереді. Педагогтер балаларға кез-келген тыйымдар мен ережелердің себептерін түсіндіреді, тек тыйым салып қана қоймай, оны түсіндіреді. Педагогтер сабақтарды әдеттегі форматта ғана емес, ойындар, белсенділік, шығармашылық арқылы да өткізудің әртүрлі нұсқаларын ойлап таба алады. Мектепалды даярлық сыныбы түлегінің дайындық деңгейіне қойылатын талаптар мектепке дейінгі білім берудің мақсаттарымен, міндеттерімен және мазмұнымен негізделген және «Стандарттың қосымшасында туғаннан бастап 1-сыныпқа қабылданға дейін балалардың біліктері мен дағдыларының тізбесінде» берілген тәрбиеленушінің жетістіктерінің күтілетін нәтижелерін қамтиды https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1800017669 «Педагог мәртебесі туралы» ҚР Заңының 8-бабының нормасына сәйкес мектептердің, лицейлердің, гимназиялардың мектепалды сыныптарында кәсіптік қызметін жүзеге асыратын педагогтердің айлық жалақысын есептеу үшін аптасына нормативтік оқу жүктемесі 24 сағатты құрайды. Осы жүктемеге сәйкес педагог келесі функцияларды орындайды:  Үлгілік оқу жоспарына сәйкес оқу іс-әрекетін өткізеді;  перспективалық жоспар мен циклограмма құрастырады;  режимдік сәттерді ұйымдастырады және өткізеді (таңертеңгі қабылдау, таңертеңгі гимнастика, балалар әрекетінің түрлері (ойын, шығармашылық, танымдық, эксперименттік, дербес және т.б.), жеке жұмыс, сауықтыру шаралары және т. б.);  диагностика (бастапқы, аралық және қорытынды) арқылы балалардың біліктері мен дағдыларының дамуын қадағалайды;  ата-аналармен жұмыс жүргізеді; 43  білім беру ұйымдарында өткізілетін іс-шараларға (жиналыстар, педагогикалық кеңес, әдістемелік кеңес, конкурстар және т. б.) қатысады;  ертеңгіліктерді, мерекелер мен ойын-сауықтарды, спорттық ісшараларды және т. б. ұйымдастырады және өткізеді. Жалпы білім беретін мектептер жанынан жазғы кезеңде мектеп жасына жеткен, бірақ мектепке дейінгі ұйымдарға, оның ішінде мектепалды даярлық сыныптарына бармаған балалар үшін қысқа мерзімді (2 аптадан 1 айға дейін) мектепалды даярлық курстары өткізіледі. 3.2 Бастауыш білім беру деңгейі Бастауыш білім берудің мақсаты мынадай кең ауқымды дағдылар негіздерін меңгерген білім алушы тұлғасының үйлесімді қалыптасуы мен дамуына қолайлы білім беру кеңістігін: 1) білімді функционалды және шығармашылықпен қолдана білу; 2) сыни ойлау; 3) зерттеу жұмыстарын жүргізе білу; 4) ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдана білу; 5) коммуникацияның түрлі тәсілдерін, оның ішінде тілдік дағдыларды меңгеру; 6) топпен және жеке жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру. Бастауыш сыныптардағы сабақ форматы балаларды оқыту үдерісіне белсенді қатыстыруды, олардың өткен материалды талқылауға, талдау мен қорытуға қатысуын, зерттеу жүргізуді, бағалауға пікірлерін айтуды, өзін-өзі бағалау мен өзара бағалауды және т.б. қарастырады. Сабақтың міндетті элементі мұғалімнің оқушыны қолдауға бағытталған әрекеттерін түзетуге мүмкіндік беретін және білім беру үдерісін жетілдіруге мүмкіндік беретін кері байланыс болуы тиіс. Қалыптастырушы бағалау кезінде мұғалім білім алушылардың санын және кері байланысты ұсыну жиілігін дербес анықтайды. 2021-2022 оқу жылында 1-сынып оқушыларының оқу жетістіктері бағаланбайды, 2-4-сыныптарда білім алушылардың оқу жетістіктері 1-ден 10 балға дейін (қалыптастырушы бағалау) бағаланады. Білім алушыларды қалыптастырушы бағалау нәтижелері электрондық/қағаз журналға қойылады. Мұғалімге балаларды күн сайын бағалау қажет емес. Мұғалім кері байланыс беру жиілігін және қалыптастырушы бағалауды балмен қоюды өздігінен анықтайды. Бастауыш білім беру деңгейінде сыныпты екі топқа бөлу қалалық жалпы білім беретін ұйымдарда сыныптарда білім алушылар саны 24 және одан артық, ауылдық жерлерде білім алушылар саны 20 және одан артық болғанда: 1) оқыту қазақ тілінде жүргізілмейтін сыныптарда қазақ тілі бойынша; 2) оқыту орыс тілінде жүргізілмейтін сыныптарда орыс тілі бойынша; 3) шетел тілі бойынша; 4) цифрлық сауаттылық бойынша; 5) өзін-өзі тану бойынша жүзеге асыруға болады. 44 «ТІЛ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ» БІЛІМ САЛАСЫ «Тіл және әдебиет» білім саласының мазмұны «Әліппе/Ана тілі», «Букварь/Обучение грамоте», «Қазақ тілі (Т1)», «Русский язык (Я1)» «Әдебиеттік оқу», «Литературное чтение», қазақ тілінде оқытпайтын сыныптардағы «Қазақ тілі (Т2)», оқыту қазақ тілінде жүргізілетін сыныптардағы «Русский язык (Я2)», «Шетел тілі» оқу пәндері арқылы жүзеге асырылады. Тілдік пәндерді оқытудың ерекшелігі коммуникативтік тәсілді жүзеге асыру. Коммуникативтік тәсіл білім алушылардың оқу сауаттылығын дамыту мақсатын көздейді, яғни мәтіндерді түсіну, оларға рефлексия жасау қабілетін дамытуға, олардың мазмұнын өз мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдалануға, білімдерін және мүмкіндіктерін арттыруға, қоғам өміріне белсенді қатысуға бағытталған. Бастауыш білім беру деңгейіндегі ерекшеліктердің бірі – 1-сыныпта «Әліппе» және «Ана тілі» жаңа пәндерінің енгізілуі. «Әліппе» пәні Әліппеге дейінгі және әліппе кезеңі «Әліппе» пәні арқылы жүзеге асады. Тілдік және әдебиеттік білімге дайындықтың алдын ала кезеңі, сондай-ақ одан кейінгі оқытудың негізі болып табылады. Пәнді оқытудың ерекшелігі жалпыдидактикалық ұстанымдар және А.Байтұрсынұлының әдістемелік ұстанымдары негізінде айқындалды: дыбыспен жаттығу; әрбір дыбыстың сөз жасаудағы қызметін есепке алу; оңайдан қиынға, жеңілден күрделіге өту; білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу. Әліппедегі әріпті таныту реті А. Байтұрсынұлының еңбектерімен қатар лингвист және әдіскер ғалымдардың зерттеулері негізінде, олардың мәтінде кездесу жиілігіне, өзара тіркесі мен сөзжасау қызметіне қарай құрылды. «Әліппе» пәні бойынша оқу жүктемесі аптасына 6 сағаттан, барлығы І жартыжылдықта 96 сағатты құрайды. Әліппеге дейінгі кезең – 12 сағат, әліппе кезеңі – 84 сағатты құрайды. «Әліппе» пәнінің мазмұны (І жартыжылдықта «Әліппе» оқулығы): 1-тоқсан: тілдік ұғымдар туралы қарапайым түсінік (сөйлеу дағдылары) (әліппеге дейінгі кезең) – 12 сағат; а, р, л, у, н, бекіту (2 сағ) – 12 сағат; с, о, т, қ, ы, з, м, е, д, ш, ұ, бекіту (2 сағ) – 24 сағат; 2) 2-тоқсан: б, й, к, і, ң, ғ, ж, ә, п, ү, бекіту (3 сағ) – 24 сағат; ө, г, и, я, ю, х, h, щ, в, э, ё, ц, ф, ч, ь-ъ, әліпби – 2 сағ, бекіту (4 сағ) – 24 сағат. ң – 3 сағат, я, ю, х, һ, щ, в, э, ё, ц, ф, ч, ь-ъ 1 сағаттан; қалған дыбыс пен әріпке 2 сағаттан беріледі. Әріптер оқу бағдарламасында берілген ретпен оқытылады. 45 Тыңдау материалының көлемі 10 сөйлемнен, өлең шумақтары 3-тен аспауы керек. І жартыжылдық бойынша жазба жұмыстарының көлемі: әліппеге дейінгі кезеңде графикалық диктант – 1-3 таңба, әліппе кезеңінде әріптік диктант – 3-5 әріп, буын диктанты – 3-6 буын, сөздік диктант – 2-5 сөз, диктант – 3-12 сөз. Жазба жұмыстарының санын мұғалім білім алушылардың меңгеру деңгейі мен қажеттілігіне орай белгілейді. Жазба жұмыстарын күнделікті жүйелі ұйымдастыру ұсынылады. Тыңдалым мен айтылымның ерекшілігі: тыңдалым материалының көлемі: 30 сек – 1 мин. Оқылымның ерекшелігі: оқуға берілген мәтіннің көлемі әліппе кезеңінің басында 4-6 сөйлемнен, соңында 10 сөйлемнен аспауы керек. Әр сөйлемдегі сөз саны 2-6-дан аспауы керек. Жазылым ерекшелігі: дұрыс отырғызу, жарықтың дұрыс түсуі, дәптердің көлбеу орналасуы және жазу кезінде қарындаш/қаламды ұстай білу); парақтағы кеңістікті бағдарлай білуді қалыптастыру (жазу жолын, жоларалық кеңістікті, жазу жолының жоғарғы және төменгі сызықтары мен тік көлбеу сызықтардан шықпау); сурет салу, штрихтау, бастыра жазу, әріп элементтерін жазу; көркем жазу нормаларын сақтай отырып, әріп элементтерін, бас және кіші әріптерді, буын, сөз, сөйлемді және оларды байланыстыра жазу; қатесіз, көркем жазу дағдыларын қалыптастыру. «Ана тілі» пәні Әліппеден кейінгі кезең «Ана тілі» пәні арқылы жүзеге асады. Пәннің құрылымы мен мазмұны А.Байтұрсынұлының мынадай ұстанымдарына негізделген: оңайдан қиынға, жеңілден күрделіге өту; білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу. «Ана тілі» пәні бойынша оқу жүктемесі аптасына 6 сағаттан, барлығы ІІ жартыжылдықта 102 сағатты құрайды. Оқу пәнінің мазмұны: 1) негізгі тілдік бірліктерден (мәтін, сөйлем, сөз, буын, дыбыс); 2) қазақ тілі бойынша қарапайым грамматикалық дағдылардан; 3) орфоэпиялық, орфографиялық, пунктуациялық нормалардың қарапайым түсініктерінен; 4) балалар әдебиетінен (ауыз әдебиеті мен көркем әдебиет) құралады. Оқылым ерекшелігі: көркем шығарма көлемі – 45-65 сөз, ғылымитанымдық мәтін көлемі – 20-30 сөз. ІІ жартыжылдықтың соңында оқу жылдамдығының нормасы: минутына 25-30 сөз; шылау, одағай, еліктеу сөздер, қос сөздер жеке сөз ретінде саналады. Жазылым ерекшелігі: 2-жартыжылдық бойынша жазба жұмыстарының көлемі: сөздік диктант – 4-5 сөз, диктант – 12-20 сөз, мазмұндама – 10-15 сөз, мәтінді көшіріп жазу – 10-20 сөз, шығармашылық мәтін – 3-4 сөйлем (10-15 сөз). Жазба жұмыстарының санын мұғалім білім алушылардың меңгеру деңгейі мен қажеттілігіне орай белгілейді. Жазба жұмыстарын күнделікті жүйелі ұйымдастыру ұсынылады. 46 «Қазақ тілі» оқу пәні (оқыту қазақ тілінде) «Қазақ тілі» пәні – бастауыш мектепте гуманитарлық білім берудің бастапқы өзегі. Бастауыш мектепте «Қазақ тілі» пәнін оқытудың мақсаты – сөйлеу әрекетінің түрлерін: тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылымды дамыту арқылы тіл туралы бастапқы білімді меңгерту және оны тілдік нормаларды сақтай отырып оқу әрекеті мен күнделікті өмірде қолдану. Пәнді оқытудың басты ерекшелігінің бірі – білім алушылардың сауаттылығын арттыру және тілін дамыту мақсатында жазба жұмыстарын жүргізіп отыру. Оқу жүктемесінің көлемі: 1) 2-сыныпта – аптасына 4 сағатты, оқу жылында – 136 сағатты; 2) 3-сыныпта – аптасына 4 сағатты, оқу жылында – 136 сағатты; 3) 4-сыныпта – аптасына 4 сағатты, оқу жылында – 136 сағатты құрайды. «Қазақ тілі» пәнін оқытуда мынадай педагогикалық тәсілдемелер мен технологияларды қолдануға болады: 1) оқытудың коммуникативтік (қарым-қатынастық) тәсілдемесі – әрекеттік тәсілдеме (сөйлеу әрекетінің түрлері бойынша дамыту); 2) дамыта оқыту технологиясы (білім алушылар оқу әрекетінің жүйесін игереді, өзінің іс-әрекетін жоспарлауды және оны басқаруды үйренеді); 3) зерттеушілік тәсілдеме (білім алушылар «нені білемін?, нені білгім келеді?, нені үйрендім?» тұрғысынан өз әрекетін талдауға үйренеді); 4) саралап оқыту технологиясы (білім алушыларды қабілетіне, мүмкіндігіне, ерекшелігіне қарай оқыту міндетін қою); 5) жүйелі-әрекеттік тәсілдеме (білім алушы білімді дайын күйінде алмай, оны өзі өндіруден, өз оқу әрекетінің мазмұны мен түрлерін ұғынудан, оның ережелер жүйесін түсіну мен қабылдаудан, жетілдіруге белсенді қатысудан тұрады). Пәннің мазмұны мәтін түрлері, көркем шығармалар мен аутентті материалдар арқылы білім алушылардың сөздік қорын жаңа сөздермен толықтыруды, оқығаны бойынша пікір білдіруді және оны дәлелдеуді, белгілі бір тақырыпқа байланысты өз ойын толық, жүйелі, түсінікті етіп ауызша және жазбаша жеткізе білуге дағдыландыруды, мәтін бойынша сұрақтар құрастырып, мүмкін болатын жауаптарды болжап, өзін-өзі бағалауды, мәтін бөлімдері арасында мағыналық байланыс орнатуды, жоспар құруды, сөйлеу мәдениетін қалыптастыруды қамтиды. Тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық құбылыстары мен фактілері өзара байланыста оқытылады және олар білім алушылардың сөйлеу практикасында қолдануға бағытталады. Оқу мақсаты бір тоқсан ішінде сөйлеу әрекетінің түрлері бойынша үйлестіріледі. Сөйлеу әрекетінің түрлері (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым) бойынша оқу мақсаттарын біріктіре алады. Бір сабақта әртүрлі негізгі дағдылардың 2-3 оқу мақсатын біріктіруге болады. Білім 47 алушылардың оқу мақсатын меңгеру деңгейіне қарай мұғалім сағат санын өзі бөле алады. Пән бойынша 2-4-сыныптардағы жазба жұмыстарының көлемі келесі кестеде көрсетілген (2-кесте). 2-кесте. «Қазақ тілі» пәні бойынша жазба жұмыстарының түрлері және көлемі Жазба жұмыстарының түрлері 2-сынып 3-сынып 4-сынып Сөздік диктант 5-7 сөз 9-12 сөз 12-15 сөз Диктант 25-30 сөз 35-50 сөз 55-70 сөз Көшіру 25-30 сөз 35-50 сөз 55-70 сөз Мазмұндама 40-60 сөз 60-80 сөз 80-100 сөз Шығарма 25-35 сөз 35-55 сөз 65-70 сөз Оқыту сипатындағы шығармашылық жұмыстарды жүргізу мерзімділігі мен түрлерін мұғалім өзі анықтайды. Мұғалім жазбаша жұмыстарды өткізуде дескрипторлары бар критерийлер құрастырады. Жазбаша жұмыстардың дескрипторлары анық және нақты болуы тиіс. Олар тапсырманы орындаудың қай кезеңінде білім алушы қиындыққа және оларды түзетуге тап болды дегенді анықтауға мүмкіндік береді. Бұл білім алушылар мен ата-аналарға конструктивті кері байланыс беруге мүмкіндік береді. Төменде критерийлермен жұмыс жасаудың үлгілері ұсыным сипатында берілген (3-кесте). 3-кесте. Жазба жұмыстарының критерийлері мен дескрипторлары № Жұмыс түрлері Критерийлер/дескрипторлар 1. Диктант (грамматикалық тапсырмаларымен) - мәтінді бұрмалаусыз жазады: әріптерді қосу және ауыстыру, тастап кету; - әріптер мен дыбыстар арақатынасын белгілей біледі; - грамматикалық тапсырмаларды орындайды; - оқылған материал бойынша тыныс белгілерін қояды; - жазу кезінде сөздерді дұрыс жазады; - сөздерді жазу барысында орфографиялық нормаларды сақтай біледі. 2. Сөздік диктант - сөздерді қатесіз жазады; - ережеге бағынбайтын сөздерді дұрыс жаза алады. 3. Ескерту диктанты – есту диктантының түрі. Мақсаты – мәтін, сөз жазғанға дейін орфограммаларды түсіндіру арқылы қателерді ескерту. Тақырыпты өтудің бастапқы кезеңдерінде қолданылады. Жазу алдында - тексерілетін емлеге сай ережені біледі; - сөздерді жазу кезінде емле ережелерін қолданады; - өтілген материал аясында тыныс белгілерін дұрыс қоя алады; - ережеге бағынбайтын сөздерді дұрыс жаза алады. 48 орфографиялық талдау жүргізіледі – білім алушылар сөздің қалай жазылғанын және неге солай жазылғанын түсіндіреді. 4. Еркін диктант мәтінді жазу барысында білім алушылар жекелеген сөздерді ауыстыра алады, сөйлемнің құрылымын өзгерте алады. Мәтін әуелі тұтас оқылады, сонан соң бөліктері бойынша (3-4 сөйлем); әрбір бөлігі қайталап оқығаннан кейін жазылады. Білім алушылар мәтіннің әр бөлігін есте сақтау арқылы жазады. Бұл жұмыс түрі білім алушыларды мазмұндама жазуға дағдыландырады. - сөздерді мағынасы жағынан таңдай біледі/алмастыра алады; - мәтіннің бөлігі бойынша есте сақтай отырып, жаза біледі; - сөздерді жазу кезінде орфографиялық ережелерді қолданады; - оқылған материал бойынша тыныс белгілерін қоя біледі. 5. Көру диктанты Бұл диктант түрі білім алушылардың көру, есту, есте сақтау, затты тану сияқты қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізіледі. Көру диктанты үшін әріп, буын, жеке сөздер, сондай-ақ жазылуы қиын сөздер мен сөз тіркестері және шағын мәтіндер, жұмбақтар, мақалдар, жаттауға берілген өлеңдерді алуға болады. - есте сақтау арқылы мәтін жаза біледі; - емлені жазу кезінде ережелерді қолдана біледі; - оқылған материал бойынша тыныс белгілерін қояды; - жазылған мәтін үлгісі бойынша тексереді. 6. Суретті диктант (дыбыссыз диктант) – мұғалімі үнсіз пәндік суретті көрсетеді, білім алушылар заттың атауын жазады. - суреттегі бейнені сөздермен сәйкестендіре біледі; - бейнеленген суретті сөздермен жаза біледі; - емлені жазу барысында ережелерді қолдана біледі. 7. Іріктеу диктанты – есту немесе көру диктантының түрі. Бүкіл мәтінді жазу емес, тек қана оқылған ережелер орфограммасы бар сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді жазғызу. Қосымша тапсырма қоса жүруі мүмкін. - оқылған орфограммалары бар сөздерді таңдай біледі; - сөзді жазу кезінде орфографиялық ережені қолдана біледі. 8. Шығармашылық диктант — үйрету диктанттарының ішінде мазмұн, құрылым, әдіс-тәсіл жағынан ең күрделісі, білім алушылардың ойлау қабілетін, сөздік қорын, білім деңгейі мен өздігінен жұмыс істеудегі шеберліктерін арттыру көрсеткіші. Бұл диктанттың көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қою, сөздерді дұрыс орналастыру арқылы сөйлем құрау, басы жазылған мәтінді аяқтау сияқты басқа - белгілі бір сөзді немесе грамматикалық нысанды таңдай біледі; - сөздерді жазу кезінде орфографиялық ережені қолдана алады. 49 диктанттарға ұқсамайтын өзгешеліктері болады. 9. Дұрыс құралмаған сөйлемдерден байланысқан мәтін құрау - дұрыс құралмаған сөйлемдерден мәтін құрай алады; - мәтін құрылымын сақтайды; - құралған мәтінді қатесіз көшіре алады. 10. Қысқартулармен көшіру - сөйлемнің жеңілдетілген түрін жаза алады; - сөзді жазу кезінде емле ережелерін қолданады. 11. Сөздерді қосу арқылы сөйлемдерді көшіру - сөздерді қосу арқылы сөйлемдерді жаза алады; - сөйлемдерді жазу кезінде емле ережелерін қолданады. 12. Мазмұндама - мазмұндау кезінде ойды өзгертпей сақтай біледі; - орфографиялық нормаларды сақтайды. 13. Шығарма - жоспар құра алады; - ой бірізділігін сақтай біледі; - орфографиялық нормаларды сақтай біледі. «Қазақ тілі» пәнінен бөлім/ортақ тақырып бойынша жиынтық бағалау саны көрсетілген (4-кесте). 4-кесте. «Қазақ тілі» пәні бойынша жиынтық бағалау саны Сыныптар Бөлімдер/ортақ тақырыптар бойынша жиынтық бағалау саны 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 2-сынып 2* 2* 2* 2* 3-сынып 2* 2* 2* 2* 4-сынып 2* 2* 2* 2* *Бөлім/ортақ тақырып бойынша жиынтық бағалауда сөйлеу қызметінің екі түрі біріктіріледі (мысалы, тыңдалым және айтылым; оқылым және жазылым). «Әдебиеттік оқу» оқу пәні «Әдебиеттік оқу» пәнінің мақсаты – бастауыш сынып білім алушыларының көркем шығарманы сезіммен қабылдауы, түсінуі, санасында қайта жаңғырта алуы және шығармадан қабылдағанын өзінің шығармашылық әрекетінде жүзеге асыруға ұмтылуы арқылы функционалдық сауаттылығын қалыптастыру. Оқу бағдарламасында әдеби-шығармашылық қабілеттерін дамыту қарастырылған. Нақты шығармаларды оқып білу және қажетті шығармашылық тапсырмаларды орындау үшін мұғалім білім алушылардың даярлық деңгейіне байланысты сабақтар санын анықтайды. Оқу жүктемесінің көлемі: 1) 2-сыныпта – аптасына 3 сағатты, оқу жылында – 102 сағатты; 2) 3-сыныпта – аптасына 3 сағатты, оқу жылында – 102 сағатты; 3) 4-сыныпта – аптасына 3 сағатты, оқу жылында – 102 сағатты құрайды. Оқу дағдысы негізгі оқу дағдысы болып табылады, сондықтан оны қалыптастырғанда кезең-кезеңмен жұмыс істеу маңызды: дұрыс оқу (дыбыстар 50 мен әріптерді сәйкестендіру, буындар құрауы); түсініп оқу (оқылған сөздің мағынасын түсіну және олардың мағынасын түсіндіру); шапшаң (тұтас сөздерді дұрыс және түсініп оқу); мәнерлеп (дұрыс, түсініп және шапшаң оқуға және ақпараттың мазмұнына өзінің көзқарасын білдіру). Білім алушылардың оқу дағдыларының қалыптасуын ескере отырып, мұғалім төмендегі міндеттерді қояды: - екінші сыныпта сөз бен сөз тіркестерін тұтас оқу біліктерінің қалыптасуын; оқу қарқыны бойынша оқылған мәтіннің мазмұнын түсінуін, оқу кезінде кідіріс жасай білуін, тиісті тыныс белгілерін қоюын, интонациясын, кейіпкерлерінің ерекшеліктеріне тән қассиеттерін білуін тексереді; - үшінші сыныпта негізгі құралдардың мәнерлілігін пайдалануда өлеңдер және шығармалар мәтінін оқу мәнерлілігін тексеру, дауыстап және іштей оқуда оқылған мәтіннің мәнін түсінуін, сонымен қатар, оқу техникасын тексерудің негізгі міндеттерін тұтас сөздермен оқи білуінің қалыптасуын тексереді; - төртінші сыныпта оқу дағдысы: шығарманы іштей көз жүгіртіп, шолып, түртіп алып, сұрақтар қоя отырып, қажетті ақпаратты тауып, белгі қойып оқу, талдау жасап оқу, сын тұрғысынан бағалап оқу (5-кесте). 5-кесте. Оқу дағдыларының нормалары Сыныптар І жартыжылдық ІІ жартыжылдық 2-сынып 40-45 сөз 50-55 сөз 3-сынып 60-65 сөз 65-70 сөз 4-сынып 75-80 сөз 80-90 сөз Ескерту: шылау, одағай, еліктеу сөздер, қос сөздер жеке сөз ретінде саналады. Білім алушылардың оқу техникасы оқу дағдысын қалыптастыру бойынша одан әрі оқыту алгоритмін құру үшін критерий болып табылатынын ескеру маңызды. Оқу қарқыны (жылдамдығы) оқу тәсіліне, түсінуіне және мәнерлілігіне тікелей байланысты екенін және сол арқылы оқу дағдысының толыққанды қалыптасатынын есте ұстау қажет. Білім алушылардың дайындық деңгейіне байланысты қажет болған жағдайда, мұғалімнің таңдауы бойынша басқа да әдеби шығармаларды оқуды тізбеге қосуға болады. Ол шығармалар білім алушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес болуы керек. «Әдебиеттік оқу» пәні бойынша мұғалім түрлі қосымша жұмыстарды жүргізуі мүмкін және тапсырмалардың критерийлері мен дескрипторлары да алдын ала дайындалады. Мұғалім шығармашылық жұмыстарды өткізу кезеңі мен түрлерін өзі анықтайды. Төменде ұсыным сипатында критерийлермен жұмыс жасаудың шамамен түрлері берілген (6-кесте). 51 6-кесте. Пән бойынша жұмыс түрлерінің үлгісі № Оқудың түрлері Критерийлер/дескрипторлар 1. Алгоритм бойынша әңгіме құрау - алгоритм бойынша әңгіме құрай алады; - әңгімедегі оқиғалардың дәйектілігін анықтайды; - әңгімені аяқтай алады; - құралған әңгімені жазады 2. Кейіпкердің атынан хат - сөйлемдерді нақты әрі анық құрайды; - дәйектілікті сақтайды; - кейіпкердің іс-әрекетін бағалай алады, қорытынды жасай алады 3. Кейіпкерге хат Мұғалім шығарманы өз қалауы бойынша таңдайды. Ал білім алушылар хат жазатын кейіпкерін өз бетінше таңдайды. - өз хатына ат қоя алады; - тірек сөздерді пайдалана отырып, ұсынылған тақырып бойынша хат жазады; - өз ойын қисынды және жүйелі түрде жеткізеді; - сөйлемнің ойын дәл жеткізеді; - кейіпкердің іс-әрекетін сипаттайды; - кейіпкердің іс-әрекетін бағалай алады, қорытынды жасай алады 4. Санамақ құрастыру Санамақ – баланың есептеу, ойлау қабілетін дамытуға арналған тілдік құралы. - санамақтарды мақал-мәтелдерден, жұмбақтардан, т.б. ажырата алады; - санамақ құрастырудың принципін түсінеді; - өзінің құрастырған санамағына таныстырылым жасайды 5. Диалог - диалог түрінде сөйлесе алады; - диалогтің басында, ортасында және соңында айтылатын сөйлемдерді дұрыс қолданады; - ойын түсінікті және дұрыс жеткізе алады; - сөздік қорын көрсете алады 6. Кітап жасау Шығармашылық жобаның бұл түрін (жеке немесе топтық) әртүрлі техникада орындауға болады. Бұл өзі суреттерін салып, қолымен жазылған кітап болуы мүмкін. Кітапты аппликациямен әрлеуге болады. Кітап әртүрлі мазмұнда бола алады: «Бұл қандай аң?»; «Ақ» сөзімен тұрақты сөз тіркестері, иллюстрацияланған (суретті) сөздік. - шығармашылық жобаның тақырыбын анықтайды; - кітаптың мазмұнын ойластырады (ресурстарды таңдайды); - суреттермен әрлейді; - суреттер мазмұнына сәйкес келеді 7. Берілген рифма бойынша өлең (буриме) шығару және басқа да өлең түріндегі шығармаларды ойлап табу; сондай-ақ бірінші жолдың екінші жолын ойлап табу және т.б. - екі немесе бірнеше сөздің қосымшаларынан, соңғы буындарынан ұйқасым таба алады; - берілген рифмаға сәйкес сөздерді таңдай алады; - берілген тақырыпқа сәйкес өлеңді жалғастыра алады 8. Ертегілер елінде - әртүрлі ертегілердің кейіпкерлерін бір 52 Әртүрлі ертегілерден сюжеттерді және кейіпкерлерді таңдайды, оларды біріктіріп, ертегі ойластырады. Білім алушылар кейіпкерлерін алмастыра отырып, өздерінің сүйікті ертегілерін таңдай алады. сюжетке біріктіре алады; - ойластырған ертегісі түсінікті; - оқиғалардың дәйектілігін сақтайды 9. Аяқталмаған әңгіме - ұсынылған бастамасы бойынша әңгімені жалғастырады; - әңгімедегі оқиғалардың дәйектілігін анықтайды; - әңгімені аяқтай алады 10. Оқылған шығармаға диафильм салу - мәтінді мұқият тыңдап, сұрақтарға жауап береді; - мәтінді аяқталған мазмұндық бөліктерге бөле алады; - әр бөліктің негізгі ойын анықтай алады; - әр бөлікке ат қояды; - дәйекті жоспар құрады; - диафильм салады «Әдебиеттік оқу» пәнінен бөлім/ортақ тақырып бойынша жиынтық бағалау саны көрсетілген (7-кесте). 7-кесте. «Әдебиеттік оқу» пәні бойынша жиынтық бағалау саны Сыныптар Бөлімдер/ортақ тақырыптар бойыншажиынтық бағалау саны 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 2-сынып 2* 2* 2* 2* 3-сынып 2* 2* 2* 2* 4-сынып 2* 2* 2* 2* *Бөлім/ортақ тақырып бойынша жиынтық бағалауда сөйлеу қызметінің екі түрі біріктіріледі (мысалы, тыңдалым және айтылым; оқылым және жазылым). Учебный предмет «Русский язык» (Я2) Цель обучения предмету «Русский язык» (Я2) – формирование навыков аудирования (слушания), говорения, чтения и письма в соответствии с правилами речевого этикета и нормами употребления языковых единиц в речевой деятельности, ориентированной на ситуацию общения. Изучение предмета «Русский язык» способствует: - развитию коммуникативных навыков в устной и письменной речи; - развитию связной речи (монолог, диалог, беседа); - развитию осознанного, правильного, беглого, выразительного чтения; - развитию творческого воображения; - формированию общечеловеческих ценностей. По окончании 4-го класса обучающиеся должны владеть языком на уровне А2 (начинающий уровень) согласно системе уровней Общеевропейской рамки владения языками (CEFR). 53 Объем учебной нагрузки по предмету «Русский язык» (Я2) составляет: 1) в 1-м классе – 2 часа в неделю, 66 часов в учебном году; 2) во 2-м классе – 2 часа в неделю, 68 часов в учебном году; 3) в 3-м классе – 2 часа в неделю, 68 часов в учебном году; 4) в 4-м классе – 2 часа в неделю, 68 часов в учебном году. Положительным в обучении второму языку является введение единого речетематического режима, позволяющего расширить словарный запас, отрабатывать коммуникативные навыки в рамках интегрированной речевой тематики. Важным условием успешного овладения языком должен стать эмоциональный настрой, эмоциональный климат в школьном коллективе. При организации учебно-методической работы нужно учитывать разный уровень владения русским языком у обучающихся, формировать положительное мотивационное отношение к русскому языку через развитие познавательного интереса. Формированию познавательного интереса способствуют: - занимательные эмоциональные, творческие задания с новой информацией, требующие сочетания разных видов памяти; - контроль речевой деятельности учащихся, знание ими своих результатов, своих успехов; - новизна методов и приемов, преемственность, проблемность в обучении; - использование технических средств обучения, ресурсов интернета; - создание речевых ситуаций, вызывающих желание высказаться; - привитие потребностей в коммуникации, лучшем усвоении языка. Ниже приведены примеры заданий по видам речевой деятельности, которые рекомендуется проводить на уроках русского языка (табл. 8). Таблица 8. Примеры заданий по видам речевой деятельности Аудирование (слушание) и говорение Чтение Письмо артикуляционные разминки; звуковой анализ слов; восприятие звучащей речи, выделение из речевого потока языковых единиц (предложение, слово, слог, звук); выявление из прослушанного текста информации в соответствии с поставленной целью; составление диалога, принятие точки зрения собеседника; постановка вопросов и формулирование ответов на основе прослушанного текста; работа над лексическим значением слова; игры со словами (анаграммы, нахождение слова в слове); прогнозирование развития событий по началу текста или по заголовку; использование различных видов чтения (чтение по ролям, ознакомительное чтение, поисковое чтение, комментированное чтение, чтение для нахождения информации, чтение для высказывания точки зрения, чтение с освоение зрительнодвигательных образов письменных букв и видов их соединений в слогах, сочетаниях, словах; звукобуквенный анализ слов и анализ предложений с последующей записью; предоставление информации в форме рисунков и диаграмм; списывание слов, предложений, текстов с печатного образца; восстановление деформированного предложения, текста; письмо 54 составление высказываний на знакомые и интересные для учеников темы; составление рассказов по личным впечатлениям, картинкам, по аналогии с прочитанным; словесное рисование/описание; пересказ знакомых историй, сказок; чтение стихотворений наизусть; донесение информации до собеседника и слушателей; участие в речевой ситуации, понимание того, о чем говорит собеседник, уточнять, выяснять, перефразировать его речь; аргументирование своей точки зрения на основе аудиовизуального материала; определение основных моментов в аудиовизуальном материале остановками, чтение за диктором); игра «в прятки» (ведущий начинает читать текст с любого места, не с начала, ученикам необходимо найти место, которое читает ведущий, и следить за чтением); составление карты рассказа; формулирование оценочных вопросов по содержанию текста и о поступках героев произведения; умение находить и извлекать информацию из разных источников: словарей, справочников, энциклопедий, Интернетресурсов, инфографики литературному герою; составление текста по опорным словам; письмо по памяти; запись нескольких предложений к серии картинок (подписывание картинок) как пересказ прочитанной истории; корректирование собственных текстов с помощью учителя; представление историй в виде комиксов (иллюстраций); умение на основе прослушанного/прочитанного/ увиденного писать краткий текст с помощью учителя Ниже представлено количество процедур суммативного оценивания за раздел/сквозную тему (табл. 9). Таблица 9. Количество процедур суммативного оценивания по предмету «Русский язык» (Я2) Класс Количество процедур суммативного оценивания за раздел/сквозную тему 1 четверть 2 четверть 3 четверть 4 четверть 2 класс 2* 2* 2* 2* 3 класс 2* 2* 2* 2* 4 класс 2* 2* 2* 2* * В суммативном оценивании за раздел/сквозную тему объединяются два вида речевой деятельности (например, слушание и говорение; чтение и письмо). По предмету «Русский язык» (Я2) осуществляется деление класса на две группы. В рамках инклюзивного образования деление класса на группы осуществляется при уменьшении наполняемости класса общего количества обучающихся на три в расчете на каждого ребенка с особыми образовательными потребностями. 55 Таблица 10. Лексический уровень владения русским языком (Я2) Таблица 11. Требования к уровням языковых компетенций. Русский язык (Я2) Виды речевой деятельности Требования к ним 1 класс Слушание понимает значение знакомых слов, имеющих отношение к повседневной и классно-урочной жизни; понимает на слух предложения, проговариваемые медленно и четко, и правильно реагирует на нее, используя мимику и жесты; отвечает на вопросы и подбирает соответствующую картину к прослушанному сообщению с помощью учителя; понимает, о ком/о чем говорится в прослушанном тексте; показывает понимание увиденного или услышанного через комментирование, вопросы или действия Говорение использует в речи слова, словосочетания для знакомства, сообщения о себе и описания предметов; создает высказывание из 2-3 предложений по картинке; понимает собеседника и отвечает ему; реагирует на услышанное, соблюдая речевые нормы; пересказывает короткие тексты/простые сюжеты; описывает увиденный/услышанный сюжет при помощи учителя 2 класс Слушание понимает устную речь и лексическое значение слов в простых фразах; понимает значение простых предложений, составленных из знакомых слов, имеющих отношение к повседневной жизни; отвечает на вопросы и подбирает соответствующую иллюстрацию/ картину к прослушанному материалу; Русски й язык как неродн ой Я 2 Уров ни владе ния русск им язык ом Объе м уч. нагру зки за год Колво слов за оди н урок Лексический уровень владения Я2 за нед ел ю за уч. год Количество активных (новых, ключевых) слов Допустимые нормы по четвертям Лекси ка на входе Лексика на выходе 1 2 3 4 низки й сред ний высокий 1 класс А1-1 54 ч. 2 4 108 26 26 30 26 108 140 2 класс А1-2 56 ч. 2 4 112 26 26 34 26 108 220 280 3 класс А1-3 56 ч. 2 4 112 26 26 34 26 220 332 420 4 класс А1-4 56 ч. 2 4 112 26 26 34 26 332 444 730 Примечания: *+12 ч.(в кажд ом класс е на СОР) * в учебниках даны как ключевые слова (они включены в каждый урок по теме программы) * Наращивание создается в виде спирали из общего число активного (не считая пассивного) словарного запаса учащегося, который в норме составляет диапазон от низкого к высокому 56 определяет героев рассказов, сказок; определяет сюжетную последовательность событий; понимает и описывает происходящие события в аудиовизуальном материале при помощи учителя Говорение использует в речи слова и словосочетания для составления вопросительных предложений по материалу; создает высказывание на основе сюжетных картинок; участвует в речевой ситуации на определенную тему; понимает, о чем говорит собеседник; соблюдает речевые нормы; пересказывает тексты, используя знакомые слова при поддержке учителя, соблюдая последовательность событий; высказывает простое оценочное мнение Чтение читает выразительно текст; понимает значение простых фраз в тексте, содержащих знакомые слова; определяет жанры различных текстов (стихотворение, сказка, загадка, рассказ); составляет простые вопросы по тексту и отвечает на них; находит информацию в словарях и справочниках при поддержке учителя Письмо пишет связные предложения по иллюстрации/рисунку, используя словаописания с помощью учителя; на основе прослушанного/прочитанного/увиденного записывает словосочетания; использует знаки препинания в конце простых предложений (с помощью учителя); соблюдает каллиграфические нормы 3 класс Слушание понимает устную речь и аудиовизуальный материал; задает уточняющие вопросы для выяснения смысла конкретных высказываний; понимает лексическое значение слов в предложении и в тексте; отвечает на простые вопросы по содержанию прослушанного и подбирает иллюстрации по развитию сюжета; заполняет таблицу и определяет причинно-следственную связь в прослушанном тексте, в аудиовизуальном материале (идея, события, герои) при поддержке учителя Говорение создает высказывание на основе темы, предложенной учителем; участвует в речевой ситуации на определенную тему; использует в речи тематическую лексику в различных контекстах; понимает, о чем говорит собеседник; дополняет высказывания собеседника; пересказывает истории/рассказы, используя план/свои заметки при поддержке учителя; описывает сюжет из видео- и аудиоматериалов; высказывает оценочные суждения о прослушанном/прочитанном материале Чтение читает выразительно текст или его часть, используя различные виды чтения; понимает ключевые моменты в коротком тексте, содержащем знакомые слова и фразы; определяет жанры текстов (стихотворение, сказка, загадка, рассказ, пословицы); различает текст-повествование и текст-описание; 57 задает уточняющие вопросы по содержанию текста и о поступках героев произведения; находит и извлекает информацию в словарях и справочниках при помощи учителя Письмо пишет связные предложения по данной теме и создает постер; на основе прослушанного/ прочитанного/увиденного делает короткие записи с помощью учителя; использует знаки препинания в конце простых предложений; соблюдает каллиграфические нормы 4 класс Слушание понимает устную речь, аудиовизуальный материал; определяет значение незнакомых слов и словосочетаний по контексту; отвечает на вопросы и определяет ключевые моменты в прослушанном материале; определяет основную мысль прослушанного материала; определяет основные моменты в аудиовизуальном материале Говорение использует необходимые слова для поддержания разговора; создает высказывание по данному началу текста; участвует в речевой ситуации; понимает, о чем говорит собеседник, уточняет, выясняет, перефразирует его высказывания; пересказывает подробно истории/рассказы; высказывает оценочные суждения, выражая свою точку зрения Чтение читает текст или его часть, используя разные виды чтения; понимает ключевые моменты в коротком тексте, содержащем незнакомые слова; определяет жанры разных текстов; различает текст-рассуждение; формулирует оценочные вопросы по содержанию текста и о поступках героев произведения; находит и извлекает информацию из разных источников: словарей, справочников, энциклопедий, интернет-ресурсов, инфографики Письмо представляет истории в виде иллюстраций; на основе прослушанного/прочитанного/ увиденного пишет короткий текст с помощью учителя; ставит самостоятельно необходимые знаки препинания в предложениях при составлении коротких текстов; совершенствует каллиграфические навыки «Шетел тілі» оқу пәні Бастауыш сыныптарда жүргізілетін «Шетел тілі» («Ағылшын тілі», «Неміс тілі», «Француз тілі») оқу пәнінің жоспары «Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына сәйкес. «Шетел тілі» оқу пәні бойынша оқу процесі ҚР БҒМ 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығымен бекітілген Үлгілік оқу жоспарымен (төмендетілген оқу жүктемесімен) (2021 жылғы 26 наурыздағы № 125 бұйрығымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) жүргізіледі. 58 «Тиісті үлгідегі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2018 жылғы 30 қазандағы № 595 бұйрығына сәйкес білім беру ұйымдары меншік түрі мен нысанына қарамастан, үлгілік оқу жоспарын, оның ішінде оқу процесі жүзеге асырылатын төмендетілген оқу жүктемесі бар үлгілік оқу жоспарларын өздері таңдап алады. Төмендетілген оқу жүктемесі бар Үлгілік оқу жоспарлары бойынша «Шетел тілі» оқу пәнінің Үлгілік оқу бағдарламалары «ҚР БҒМ кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР БҒМ 2020 жылғы 27 қарашадағы № 496 бұйрығымен бекітілген. «Ағылшын тілі» оқу пәні «Ағылшын тілі» оқу пәндері (оқыту қазақ тілінде, оқыту қазақ тілінде емес) бойыншa оқу жүктeмeсінің көлeмі: 1-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында – 66 сағатты; 2-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында – 68 сағатты; 3-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында – 68 сағатты; 4-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында – 68 сағатты құрайды. «Ағылшын тілі» оқу пәндері (оқыту ұйғыр, өзбек, тәжік тілдерінде) бойыншa оқу жүктeмeсінің көлeмі: 1-сыныпта – аптасына 0 сағат; 2-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында – 68 сағатты; 3-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында – 68 сағатты; 4-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында – 68 сағат. Бастауыш мектепте «Ағылшын тілі» пәнін оқытудың мақсаты – сөйлеу әрекетінің түрлерін: тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылымды дамыту арқылы тіл туралы бастапқы білімді меңгерту және оны тілдік нормаларды сақтай отырып, оқу әрекеті мен күнделікті өмірде қолдану (11-кесте). 11-кесте. «Ағылшын тілі» пәнінің Үлгілік оқу жоспарына сәйкес сыныптар бойынша көрсетілген тілдік деңгейлер деңгейі: Сыныптар Тілдік деңгейлер 1-сынып А1 working towards (А1 деңгейі бағытындағы жұмыс) 2-сынып А1 low (төмен) 3-сынып А1 mid (орташа) 4-сынып А1 high (жоғары) «Ағылшын тілі» оқу пәні жаңартылған мазмұндағы Үлгілік оқу бағдарламасы шиыршық әдісімен қатар хронологиялық жүйені сақтай отырып, қарапайымнан күрделіге қарай оқыту принципіне негізделген. Бастауыш білім беру деңгейінің 1-4-сыныптарына арналған «Ағылшын тілі» пәнінен Үлгілік оқу жоспары ұзақ мерзімді жоспар негізінде жүзеге асырылады. Ұзақ мерзімді жоспардың негізгі құрылымы: 59 1) тақырыптық бөлімдер; 2) оқу мақсаттары. Ұзақ мерзімді жоспарда білім беруді дамытудың ортақ принципі (дамыту тұжырымдамасы), білім берудің басты бағыты мен бағдарламалары, қойылған мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз ететін маңызды іс-әрекеттерді жүзеге асырудың мазмұны мен орындалу жолы көрсетіледі. Ұзақ мерзімді жоспарда бір оқу жылына арналған оқу мақсаттары қамтылған. Ұзақ мерзімді жоспарда бөлімдер мен тақырыптарды меңгеруге жұмсалатын сағат саны көрсетілмеген. Бөлімшелерге арналған сағат санын бөлуді ұзақ мерзімді жоспарға сәйкес, күнтізбелік-тақырыптық жоспарды педагог өзі немесе педагогтер ұжымы бірлесіп әзірлейді. Әзірленген күнтізбелік-тақырыптық жоспар мектептің пән бойынша әдістемелік бірлестік отырысында қарастырып, бекітіледі. Жаңартылған білім беру бағдарламаларының ерекшеліктерінің бірі – олардың ыңғайлылығы мен жанжақтылығы. Ұзақ мерзімді жоспар «Ағылшын тілі» оқу пәні мұғалімдеріне: 1) тоқсанға тиісті бөлім тақырыптарының оқу мақсаттарын зерделеу тәртібін дербес айқындауына; 2) білім алушылардың жеке ерекшеліктері мен үлгерім деңгейлерін ескере отырып, тапсырмалардың түрлерін өзгертіп, оларды түрлендіре алуына; 3) бірнеше оқу мақсатына жетуге бағытталған тапсырмаларды әзірлеуге мүмкіндік береді. Оқу бағдарламасының бастауыш білім беру деңгейінің мазмұны өмірмен тығыз байланысты күнделікті қолданыстағы ақпарат арқылы білім алушылардың тілді меңгеруге деген қызығушылығын тудыруға бағытталған. Сонымен қатар білім алушылардың бойына ақпаратпен жұмыс істеу және өз көзқарасын білдіру сияқты қасиеттерді дамытуға ықпал етеді. 1-2-сынып білім алушылары үшін «Патриотизм», «Құндылықтар жүйесі» сияқты ұғымдар абстрактілі сипатқа ие болғандықтан оларға салыстырмалы түрде «Менің отбасым және достарым», «Қоршаған орта», «Саяхат» тақырыптары жақын және түсінікті болып келеді. Білім алушылардың отбасы, үйі, ата-анаға деген махаббаты және кез келген қадам туған үйден басталатынын түсінуі, өзін қоғам мүшесі ретінде тануына ықпал етеді. Сол үшін жаңартылған мазмұндағы Үлгілік оқу жоспарында ортақ тақырыптар қарастырылады (12-кесте). 12-кесте. «Қазақ тілі» (Т2), «Орыс тілі» (Я2), «Ағылшын тілі», «Неміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндері бойынша ортақ тақырыптар (1-сынып) Ортақ тақырыптар Оқыту мерзімі Тілді меңгеру деңгейлері (апталық жүктеме) 1-сынып 1. Өзім туралы (All about me) 1-тоқсан Қазақ тілі (аптасына 2 сағат) - 2. Менің мектебім (My school) бастапқы А1 деңгейі; 3. Менің отбасым және достарым (My 2-тоқсан 60 family and friends) Орыс тілі (аптасына 2 сағат) - бастапқы А1 деңгейі; Ағылшын тілі (аптасына 2 сағат) - А1 working towards (А1 деңгейі бағытындағы жұмыс) 4. Қоршаған орта (The world around us) 5. Саяхат (Travel) 3-тоқсан 6. Салт-дәстүр (Tradition and folklore) 7. Тағам мен сусындар (Food and drink) 4-тоқсан 8. Дені саудың – тәні сау (Health and body) 2-сынып 1. Өзім туралы (All about me) 1-тоқсан Қазақ тілі (аптасына 2 сағат) - А1 деңгейі; Орыс тілі (аптасына 2 сағат) - А1 деңгейі; Ағылшын тілі (аптасына 2 сағат) - А1 low (төмен) 2. Менің отбасым және достарым (My family and friends) 3. Менің мектебім (My school) 4. Менің туған өлкем (The world 2-тоқсан around us) 5. Дені саудың жаны сау (Health and body) 3-тоқсан 6. Салт-дәстүр және ауыз әдебиеті (Traditions and customs) 7. Қоршаған орта (The natural environment) 4-тоқсан 8. Саяхат (Travel) 3-сынып 1. Жанды табиғат (Animals) 1-тоқсан Қазақ тілі (аптасына 2 сағат) - бастапқы А2 деңгейі; Орыс тілі (аптасына 2 сағат) - бастапқы А2 деңгейі; Ағылшын тілі (аптасына 2 сағат) - А1 mid (орташа) 2. Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен (жарық пен қараңғы) (Light & Dark) 3. Уақыт (Time) 2-тоқсан 4. Сәулет өнері (Buildings) 5. Өнер (Art & Music) 6. Атақты тұлғалар (Explorers & 3-тоқсан Inventors) 7. Су – тіршілік көзі (Water, water everywhere) 4-тоқсан 8. Демалыс мәдениеті. Мерекелер (Having fun) 4-сынып 1. Менің Отаным – Қазақстан (Kazakhstan in the World of Sport) 1-тоқсан Қазақ тілі (аптасына 2 сағат) - А2 деңгейі; Орыс тілі (аптасына 2 сағат) - А2 деңгейі; Ағылшын тілі (аптасына 2 сағат) - А1 high (жоғары) 2. Құндылықтар (Values in Myths and Legends) 3. Мәдени мұра (Treasure and Heritage) 2-тоқсан 4. Мамандықтар әлемі (Professions and ways of Communication) 5. Табиғат құбылыстары (Hot and Cold) 3-тоқсан 6. Қоршаған ортаны қорғау (Healthy World) 7. Ғарышқа саяхат (Journey into Space) 4-тоқсан 8. Болашаққа саяхат (Machines) 61 Бастауыш білім беру деңгейінде тілдік пәндерден сабақ беретін мұғалімдер күнтізбелік-тақырыптық жоспарды әзірлеуде ортақ тақырыптарды ескеру керек. 13-кесте. Формативті бағалауды жүзеге асыру № Дәстүрлі оқу процесінде Карантин, әлеуметтік, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар, шектеу шаралары кезінде 1. оқыту мақсаттарына қол жеткізу және сабақта сараланған жұмысты одан әрі құру үшін мониторинг жүргізіледі балл қою арқылы бағаланады 2. ұсыныстар жазбаша немесе ауызша түрде (дәптерлерде немесе күнделіктерде) түрде жүзеге асырылады білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалау 1-ден 10 балға дейін жүзеге асырылады 3. педагог сабақта кері байланысты жүзеге асырады 4. педагог білім алушылардың санын, кері байланысты ұсыну нысаны мен жиілігін дербес айқындайды 5. бағалау нәтижелерін басып шығару және одан әрі сақтау талап етілмейді БЖБ үшін жоғарғы балл 2-4-сыныптарда кемінде 7 және 15 балдан артық болмауы керек. Төменде бөлім / ортақ тақырып үшін жиынтық бағалау рәсімдерінің саны көрсетілген (14-кесте). 14-кесте. «Ағылшын тілі» пәні бойынша жиынтық бағалау рәсімдерінің саны Сыныптар Бөлімдер/ортақ тақырыптар бойынша жиынтық бағалау рәсімдерінің саны 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 2-сынып 2* 2* 2* 2* 3-сынып 2* 2* 2* 2* 4-сынып 2* 2* 2* 2* * Бөлім / ортақ тақырып бойынша жиынтық бағалауда сөйлеу қызметінің екі түрі біріктіріледі (мысалы, тыңдалым және айтылым; оқылым және жазылым) «Ағылшын тілі» оқу пәні бойынша оқыту процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері және ағылшын тілі мұғалімдеріне арналған ұсынымдар: - 1-сынып білім алушыларына арналған ағылшын тілі бойынша оқу бағдарламасында тек А1 тілдік деңгейі бағытында жұмыс жасау көзделген. Ал А1 тілдік деңгейін білім алушылар бастауыш білім беру деңгейін (4-сыныпты) аяқтағанда толық меңгереді; - 1-сыныпта «Ағылшын тілі» оқу пәні бойынша оқылым мен жазылым дағдыларын дамыту көзделмейді. «Оқылым» бөлімі бойынша оқу мақсаттары таныс сөздер мен сөз тіркестерін танып білуге ғана бағытталады; - 1-4-сынып білім алушыларына шетел (ағылшын) тілін белсенді ойындар, әндер, өлеңдер, қарапайым іс-қимылдар сияқты түрлі тәсілдер арқылы меңгерту ұсынылады; 62 - оқу процесі оқылатын (ағылшын) тілде жүргізіледі, бірақ қажет болған жағдайда педагог жаңа сабақты немесе күрделі нұсқауларды түсіндіру кезінде білім алушының ана тілін қолдана алады; - коммуникативті құзыреттілікті меңгерудің негізгі шартының бірі – білім алушының білім беру процесіне белсенді қатысуы. Тілді меңгерудің бастапқы кезеңінде қателесу білім беру процесінің бір бөлігі болып табылатындықтан, қателерді түзету барысында педагогке білім алушының сабаққа деген ынтасын түсіріп алмауды көздеу ұсынылады; - сабақта білім алушыларға таныс ағылшын тіліндегі сөздер мен сөйлемдерді және нұсқауларды жиі қолдану қажет. Бұл білім алушыларға сөздер мен сөйлемдерді тиімді есте сақтауға, тапсырмаларды орындау барысында оларды тануына мүмкіндік береді; - мұғалімнің интонациясы дұрыс, дауысы айқын және ым - ишаралары нақты, сөздер мен сөйлемдері баяу және анық болуы керек; - түрлі-түсті көрнекі құралдарды (суреттер, ойыншықтар, постерлер) пайдалану арқылы педагог білім алушылардың ойын жинақтап, жаңа сөздерді тез меңгеруіне ықпал етеді. Нұсқаулықта (технологиялық карта) сабақ барысында педагогтің, атаананың, білім алушының орындайтын іс- қимылдары анық жазылуы керек (15- кесте). Нұсқаулықты әзірлеу барысында «Ағылшын тілі» оқыту пәнінің мұғалімдері білім алушылардың қабілетін, отбасының әлеуетін және мүмкіншіліктерін ескеруі қажет. 15-кесте. Білім алушылардың ата-аналарына арналған нұсқаулықтың үлгісі № Сабақтың кезеңдері Ресурс (презентация, бейнежазба, анимация, оқулық) және оған сілтеме Педагогтің ісәрекеті Ата-ананың ісәрекеті Білім алушының ісәрекеті 1 Жаңа тақырыппен таныстыру Презентация. 2- слайд. Сұрақтар қояды: -Boys and girls look at the picture, please. What is it? -Yes, you are right. This is a school. Иә, дұрыс айтасыңдар. Бұл мектеп. Қажет болған жағдайда сұрақтарды қайталайды: -Boys and girls look at the picture, please. What is it? Балалар, суретке қарайықшы. Суретте не көрсетілген? -Yes, you are right. This is a school. Иә, дұрыс айтасыңдар. Бұл мектеп. Сұрақтарға жауап береді. Қажет болған жағдайда сұрақтарды қайталайды. 63 Білім алушылардың сұрақтарға жауап беруін қадағалайды. 2 Жаңа лексикамен таныстыру Презентация. 3- слайд. Let’s learn the new words and phrases. What is this? – Бұл не? This is – бұл .. A school bag – мектеп сөмкесі. A book – кітап. A pen – қалам. A pencil – қарындаш. A rubber – өшіргіш. A ruler – сызғыш. Let’s repeat again, please. Қайталайық. Оқушымен бірлесіп тапсырманы оқиды, оның сөздерді қайталағанын қадағалайды. Сөздерді қайталайды және есінде сақтайды. Нұсқаулық негізінен ата-анаға бағытталғандықтан, педагог оны барынша түсінікті етіп әзірлеуі керек. Бұл жерде ескеретін жағдай, ата-ана ағылшын тілін меңгермеуі мүмкін, сондықтан да оларға қосымша сөздер мен сөйлемдердің аудармаларын беріп отыру қажет. Бастауыш мектепте білім алушылардың тілдік дағдылары үш тілде (қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі) ортақ тақырыптарды оқу арқылы дамытылады. Үлгілік оқу бағдарламаларының ұзақ мерзімді жоспарларында пәнаралақ байланыс (Cross Curricular Links) әр тақырыпта кездеседі. Педагог ұзақ мерзімді жоспарды негізге ала отырып, тақырыптарды меңгеруге бөлінетін сабақ санын өзі жоспарлайды. Бастауыш білім деңгейіндегі білім алушыларының психологиялық және жас ерекшеліктерін (жоғары эмоционалдылық, қозғалғыштық, сезімталдық, шаршағыштық) ескере отырып, оқытудың әдіс-тәсілдерін, формаларын таңдау педагогтің өз еркіне беріледі. Білім алушылардың бойында жеке тұлғалық қасиеттермен қатар ұлттық құндылықтарды дәріптейтін, Отансүйгіштік сезімін оятатын тапсырмалар Үлгілік оқу бағдарламасының ұзақ мерзімді жоспарында көрсетілген барлық тақырыптарда қарастырылуы тиіс. «Ағылшын тілі» оқу пәнінен Үлгілік оқу бағдарламалары білім алушылардың өз халқының мәдениеті мен рухани құндылықтарын, ұлттық бірегейлігін, азаматтығын, адамгершілік нормаларын және сөйлеу мәдениеті туралы білімін қалыптастыруға бағытталған. 64 «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндері 2021-2022 оқу жылы бaстaуыш білім бeру дeңгeйі үшін «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндері бaстaуыш білім бeру дeңгeйінің 1-4-сыныптaрынa aрнaлғaн «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндерінeн жaңaртылғaн мaзмұндaғы Үлгілік оқу бaғдaрлaмaсы нeгізіндe жүзeгe aсырылaды (ҚР БҒМ 2019 жылғы 26 шілдeдeгі № 334 бұйрығы). «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндерінің оқу бaғдaрлaмaры білім aлушылaрдың тaлдaу, бaғaлaу жәнe шығaрмaшылық ойлaуды қaлыптaстырaтын түрлі тaпсырмaлaрды орындaу, aуызшa жәнe жaзбaшa түрдeгі дeрeккөздeрдің сaн aлуaн түрлeрі, ынтaлaндырaтын жәнe қызықты пәндік мaзмұн aрқылы білім aлушылaрдың нeміс тілінeн жaлпыeуропaлық құзырeттeрінe (Common European Framework of Reference, CEFR) сәйкeс A1 дeңгeйінe жeту мaқсaтын көздeйді. «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндері бойыншa оқу жүктeмeсінің көлeмі: 1 - сыныптa-aптaсынa 2 сaғaт, оқу жылындa 66 сaғaт; 2-сыныптa-aптaсынa 2 сaғaт, оқу жылындa 68 сaғaт; 3 - сыныптa-aптaсынa 2 сaғaт, оқу жылындa 68 сaғaт; 4 - сыныптa-aптaсынa 2 сaғaт, оқу жылындa 68 сaғaт. 1-4-сыныптaрынa aрнaлғaн «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндерінің жaңaртылғaн мaзмұндaғы Үлгілік оқу бaғдaрлaмалары ҚР БҒМ бұйрығымeн бeкітілгeн жәнe Ы. Aлтынсaрин aтындaғы Ұлттық білім aкaдeмиясының сaйтындa орнaлaстырылғaн. https://nao.kz/. Бұл оқу бағдарламары бастауыш білім беру деңгейінің 1-4-сыныптарына арналған «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндері бойынша жаңартылған мазмұндағы Үлгілік оқу бағдарламаларының қосымшасындағы Ұзақ мерзімді жоспарға сәйкес жүзеге асады. Бaстaуыш сыныптaрдaғы оқу бaғдaрлaмaсының мaзмұны білім aлушылaрды нeміс, француз тілдердін күндeлікті өмірдe пaйдaлaнуғa үйрeтугe, сонымeн қaтaр нeміс тілін одaн әрі үйрeну үшін қaжeтті тұрaқты нeгіз қaлaуғa бaғыттaлғaн. Бaстaуыш мeктeптің «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндері бaғдaрлaмaсы білім aлушылaрдың сөйлeу дaғдылaрын қaлыптaстыруғa, дaмытуғa, олaрдың қызығушылығын жәнe өзінe дeгeн сeнімділігін нығaйтып, нeміс тілін оқуғa дeгeн оң көзқaрaсын қaлыптaстыруғa бaғыттaлғaн. Бaстaуыш сыныптaрдaғы білім aлушылaр «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндері бойыншa кeлeсі тaқырыптaрғa бaйлaнысты лeксикaны мeңгeрeді (16-кесте). 16-кесте. Сыныптар бойынша лексиканы меңгеру 1-сынып «Нeміс тілі» «Француз тілі» Alles über mich Tout sur moi Meine Schule Mon école Meine Familie und meine Freunde Ma famille et mes amis Umgebung L’environnement Reise Voyage 65 Traditionen und Folklore Les fêtes et les traditions Essen und Getränke Repas Ein gesunder Geist in einem gesunden Körper! Un esprit sain dans un corps sain 2-сынып Alles über mich Se présenter, parler de soi Meine Familie und meine Freunde Ma famille et mes amis Meine Schule Mon école Umweltbedingungen L’environnement Ein gesunder Geist in einem gesunden Körper! Un esprit sain dans un corps sain Sitten und Bräuche Les traditions et les coutumes Umwelt L’environnement. Les saisons Reisen Vacances et voyage 3-сынып Belebte Natur Vive la nature! Licht und Schatten La ville Zeit Ma journeé de travail Architektur Nous faisons des courses Kunst L’art Berühmte Persönlichkeiten Les Grands Hommes Wasser – Quelle vom Leben Culture et repos Erholungskultur, Feier Bientôt les vacances! 4-сынып Sport in Kasachstan Sport Werte in den Mythen und Legenden La Francophonie Kulturerbe Un ami étranger Berufswelt und Kommunikationen Le monde des métiers Naturerscheinungen Phénomènes naturels Ein gesunder Geist in einem gesunden Körper! Un esprit sain dans un corps sain Weltraumreise Mes loisirs Autos Les transports Пәндер бойыншa әр тоқсaндa 1 рeт бөлім (БЖБ) бойынша жәнe тоқсaн (ТЖБ) бойынша жиынтық бaғaлaу жүргізіледі. 1-сыныптa жиынтық бaғaлaу жүргізілмeйді. 2-4-сыныптaрдa БЖБ үшін eң жоғaры бaлл кeміндe 7 жәнe 15 бaлдaн aспaуы тиіс. Төмeндe бөлім/өтпeлі тaқырып үшін жиынтық бaғaлaу процeдурaлaрының сaны бeрілгeн (17-кeстe). 17-кeстe. «Нeміс тілі», «Француз тілі» пәндері бөлім бойыншa жиынтық бaғaлaу сaны Сыныбы Жиынтық бaғaлaу сaны бөлім/ортaқ тaқырып үшін 1 тоқсaн 2 тоқсaн 3 тоқсaн 4 тоқсaн 2-сынып 2* 2* 2* 2* 3-сынып 2* 2* 2* 2* 4-сынып 2* 2* 2* 2* * Жиынтық бaғaлaудa бөлім / ортaқ тaқырыпқa сөйлeу қызмeтінің eкі түрі біріктірілeді (мысaлы, тыңдaу жәнe сөйлeу; оқу жәнe жaзу). 66 «Шетел тілі» пәні бойынша білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру жұмыстарын ұйымдастыру Білім алушылардың «Шетел тілі» пәні бойынша білімдегі олқылықтарының орнын толтыру бойынша жүйелі жұмыс төмендегідей міндеттерді шешуге бағытталған: • «Шетел тілі» пәні бойынша білім алушылардың үлгерімі мен білім сапасын арттыруға бағытталған кешенді шаралар қабылдау; • өзін-өзі бақылауға үйрету; • өзін-өзі бақылау қажеттілігін қалыптастыру; • орындалған жұмысқа жауапкершілік танытуға тәрбиелеу; • білім алушылардың жеке шығармашылық қабілеттерін дамыту. «Шетел тілі» пәні бойынша білім алушылардың біліміндегі олқылықтарды анықтау және қайта қалпына келтіру бойынша жұмысты ұйымдастыру төмендегідей кезеңдерден тұрады: І кезең. Жалпы қателіктерді анықтау II кезең. Қателерді түзету ІІІ кезең. Жіберілген қателіктерді талдау IV кезең. Кемшіліктерді жоюды жоспарлау V кезең. Кемшіліктерді жою. Сыныпта талдау жұмысын жүргізу VI кезең. Алдын алу шаралары І кезең. Жалпы қателіктерді анықтау Жазбаша жұмыстарды тексеру, ауызша жауап беру, өзіндік және өзара бақылау барысында жүзеге асады. Жазбаша жұмыстарды жүйелі түрде жүргізу және өзі дербес орындауын қатаң бақылау ұсынылады. Қателерді анықтауға арналған жазбаша жұмыстың тиімді түрлері:  оқу жылының басында және соңында қателіктерді талдау үшін жеке өзіндік жұмыс үшін әр кестеге мәліметтер матрицасын және оған сәйкес тестілеу беріледі;  оқу жылында пән бойынша дәстүрлі бақылау, кесінді бақылау жұмысы, теориялық материалды жазбаша зерттеу. Белгілі бір тақырыптың типтік қателері мен жалпы білім беру дағдықабілеттерін анықтауға бағытталған ББҚ (білім, білу, қабілет) ауызша тексеру. Тест тапсырмаларында есте сақтауды (меңгергендерді жаңғырту), ойлауды (салыстыру, дәлелдеу, жалпылау), сөйлеуді дамытатын сұрақтар қамтылуы тиіс. Ауызша емтиханның сапасы сұрақтардың іріктелуіне және олардың қойылу реттілігіне байланысты болуы қажет. Әрбір сұрақ логикалық түрде толық, қысқа және нақты болуы керек. Білім алушылардың бойында өзін-өзі бақылау дағдылары мен қабілеттерін қалыптастыру олардың қателіктерін өз бетінше табуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ол тәрбиелік, психологиялық, педагогикалық тұрғыдан тиімді. Мысалы, мынадай формаларды пайдалануға болады: «Қатені тауып, түсіндіріңіз» (өзіңіздің сыныптасыңыз жасаған, педагог жоспарлаған), «Жауабын тексеріп, қатесін түсініңіз», «Жауабыңызды бағалаңыз». 67 Білім алушылардың оқу іс-әрекетінің сапасы мен тиімділігін өзара бақылау педагогке олардың білімін тексеруге көмектеседі және адалдық пен әділеттілік, ұжымшылдық сияқты жеке қасиеттерінің дамуына ықпал етеді. Білімді өзара тексеру білім алушылардың белсенділігін дамытады, білімге қызығушылығын арттырады. Өзара бақылау барысында білім алушылардың жеке ерекшеліктері ашылады, білімге қызығушылығы артады. II кезең. Қателерді түзету Қателерді түзету қателерді анықтаумен қатар жүреді. Әрбір білім алушы өзінің «проблемалық» тақырыптарын бірнеше рет қайталауы арқылы шет тілін меңгеруде оң нәтижеге қол жеткізе алады. - Деректер матрицасы - бұл тест нәтижелері енгізілетін кесте. Бұл сыныптағы «меңгере алу» картинасын тұтастай және әрбір білім алушыны жеке көруге мүмкіндік береді; Қателіктерді есепке алу (барлық жазбаша жұмыстарда «меңгере алуын» бақылау). Бұл белгілі бір тақырыпты немесе ережені меңгере алмаған әр білім алушының қандай проблемалары бар екенін анықтауға мүмкіндік береді. Нақты қателіктер туралы ақпарат әрбір білім алушының мәліметтеріне енгізіледі (18- кесте) 18-кесте. 4-сынып оқушысы Д.Жақановтың жеке жұмыс жоспары Қиындық туғызатын дағдылар мен қабілеттер 26.10 28.10 29.10 31.10 01.11 12.11. 23.11 29.11 Ойын жазбаша білдіруді ұйымдастыру Қарым-қатынас мәселесін шешу Лексикалық дағдылары Грамматикалық дағдылары Орфографиялық дағдылары Тыныс белгілерін қою дағдылары Білімдегі олқылықтардың орнын толтыру бойынша жұмыс формалары әр түрлі болуы мүмкін. Жеке жоспарда топтық сабақтарды - жасыл түспен, сараланған тәсіл - күлгін, жеке сабақтар - көк түстермен бөліп көрсету ұсынылады. Жеке жоспар парағы олқылықтарды қалпына келтіруге, нақты бір білім алушының білімін толықтыруға арналған және оның жеке қабілеттерін дамытуға бағытталған. ІІІ кезең. Жіберілген қателіктерді талдау Қателіктерді талдау жұмыс түріне байланысты. Әр жұмыс түрінен кейін ауызша немесе жазбаша, сапалық және сандық талдау жүргізіледі. Мұқият талдау жеке білім алушылардың кемшіліктері мен жетістіктерін терең зерттеуге, білім алушылардың қателері мен негізгі қиындықтарын бөлуге, олардың пайда болу себептерін зерттеуге және оларды жою жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. 68 IV кезең. Білімдегі олқылықтарды жоюды жоспарлау Бұл жұмыс талдауға негізделген және оның нәтижелері білім алушыларға айтылады. - Педагог сабақты қашан, кімнен, қандай мақсатпен сұрау керектігін және бұл үшін қандай құрал қолдануды жоспарлайды. - Қателер бойынша жұмыс әрбір жазбаша жұмыстан кейін, ал қайта бағалау - «қанағаттанарлықсыз» бағадан кейін жүргізіледі. - Қатаң бақылау әр білім алушының барлық тесттер мен сынақтарды орындағанына көз жеткізу үшін жүзеге асырылады. V кезең. Білімдегі олқылықтарды жою. Сыныпта талдау жұмысын жүргізу. Ұсынымдар: - алынған нәтижелер туралы сынып пікірін сұрау; - жазбаша тексеру (жақсы баға алынғанға дейін) жеке және фронтальды қателер бойынша жұмыс; - жеке және фронтальды зерттеу кезінде қайталауға арналған тапсырмалар (жақсы бағаға дейін). VI кезең. Алдын алу шаралары Келесі алдын алу шаралары білім алушылардың қателіктерін азайтуға ықпал етеді: - жазбаша тапсырмалардың мәтіндері оңай оқылуы керек; - білім, білік, дағдыны арттыруға арналған белсенді ауызша жаттығуларды, типтік қателіктерді жүйелі түрде талдау; - жаңа материалды түсіндіру кезінде қатені болжап, материалды дұрыс меңгеруге арналған тапсырмалар жүйесін таңдау; - қызығушылық тудыратын, тұрақты зейінді қалыптастыратын тапсырмаларды таңдау; - өзін-өзі басқаруға жүйелі түрде дағдыландыру. Білім алушылардың біліміндегі олқылықтарды толтыру үшін жеке жұмыс бағытын әзірлеу ұсынылады. Яғни, «жеке жоспар парағында (ЖМП)» даму мен оқудағы өзгерістер процесін көрсету керек. Ол әр білім алушыға жеке тәсілді жүзеге асырып қана қоймай, оның біліміндегі олқылықтарды жою үшін жұмысты есепке алуға, қадағалауға, түзетуге, білім беру мотивациясының деңгейін көтеруге мүмкіндік береді. «Қарым-қатынас мәселесін шешу» критерийі бойынша «Жазылым» дағдысы кезінде білім деңгейінің төмендеуі мүмкін топтағы білім алушының қателіктерін анықтау: - қарым-қатынастағы қателігі (досына); - жазылым дағдысындағы қойылған сұраққа толық және нақты жауап бере алмауы (негізгі бөлімде тапсырманың барлық аспектілері ашылмаған); - жазылым дағдысындағы жеткіліксіз көлемі. «Мәтінмен жұмыс» критерийі бойынша: - абзацтарға дұрыс мән бермеу; - лексикалық тұрғыда логикалық байланыстың болмауы. «Мәтіннің тілдік безендірілуі» критерийі бойынша: 69 - грамматикалық қателер (мәтіннің болмауы, үш шақтағы етістіктердің дұрыс қолданылмауы, сөйлемдердің дұрыс құрылмауы); - жеке сөздердің дұрыс жазылмауы; - тыныс белгілердің дұрыс қолданылмауы; - лексикалық қателер. Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Жазғы мектеп жұмысын ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқаулар әзірледі. Әдістемелік нұсқаулар «Шетел тілі» пәніне арналған күрделі тақырыптарды /оқу мақсаттарын анықтайды (1-10-сыныптар). Әдістемелік ұсынымдар Академияның http://nao.kz сайтында орналастырылған. Пандемия мен шектеу шаралары кезінде «Шетел тілі» пәні бойынша барлық тілдік дағдылар қамтылмауы мүмкін. Сондықтан «Шет тілі» пәні мұғалімдеріне білім алушылардың тілдік қажеттіліктерін ескере отырып, лексикалық немесе грамматикалық тақырыпты таңдау құқығы беріледі. Мысалы, 19-кестеде білім алушылардың білімін толықтыру мен олқылықтарды жою үшін сынып бойынша ұсынылатын күрделі тақырыптар берілген. 19-кесте. 3-4-сыныптардағы «Шетел тілі» оқыту пәнінің күрделі тақырыптарының мысалы Ағылшын тілі Неміс тілі Француз тілі 3-сынып Explorers and inventors Unsere Heimat - Kasachstan. Reise durch Kasachstan Les matières scolaires et les objets scolaires Space Traditionen und Folklore Arbre généologique Musical instruments Ökologie und Lebenssicherheit La langue et la culture 4-сынып Journey into Space Die Erde – unser Haus La vie scolaire Machines Kasachische und deutsche Kultur Les passe-temps Our planet’s treasure Gesunde Lebensweise Les fêtes et les repas Педагог бақылау құралдарын оңтайлы қолдану арқылы білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толтырады және әрбір білім алушының белсенді жұмысын қамтамасыз етеді. Педагогтерге:  сыни ойлауды дамытуға бағытталған жағдаяттық тапсырмаларды қолдану;  функционалдық сауаттылықты қалыптастыру;  оқытудың интерактивті әдістерін қолдану (жоба әдісі, пікірталас, ойын, ізденіс әдістері);  жеке кеңес, қосымша сабақтар ұйымдастыру;  «жексенбілік мектеп», «демалыс мектебі», «жазғы мектепті» саны 15 баладан асырмай ұйымдастыру ұсынылады. Білім алушылардың сенбілік, жексенбілік сабақтарын кестеге сәйкес ұйымдастыру ұсынылады. Мұнда білім алушылардың біліміндегі олқылықтарды жою үшін ғана емес, сонымен қатар олардың қарым-қатынас дағдыларын дамыту үшін де мақсатты жұмыс жүргізіледі. Кеңес беру арқылы білім алушылардың әр түрлі (топтық, жеке) жұмыс түрлерін біріктіреді. 70 Қосымша сабақтарға дайындықты педагогтер де, білім алушылар да бірлесе жүзеге асырады. Педагог оқылатын материалдың мазмұнын логикалықдидактикалық талдаумен бірге қиындықтарды, кемшіліктерді, білім алушылардың ауызша жауаптарындағы қателіктерін және оқылатын тілдегі жазбаша жұмыстарды жүйелейді. Осы негізде ол қосымша сабақ кезінде қайта оқытылуы мүмкін тақырыптардың тізімін нақтылайды. Білім алушылар өз кезегінде қосымша сабақтарға дайындалуды үйренеді, оның шарттары алдынала өзара келісіледі. «МАТЕМАТИКА ЖӘНЕ ИНФОРМАТИКА» БІЛІМ САЛАСЫ «Математика және информатика» білім саласының мазмұны «Математика» және «Цифрлық сауаттылық» пәндері арқылы жүзеге асырылады. «Математика» оқу пәні Математика бойынша бастапқы білім сыни тұрғыдан ойлау қабілетін дамытады, зерттеу және қарым-қатынастың, математикалық білімді өмірде қолданудың алғашқы дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді. Бастауыш сынып білім алушылары математика курсын игере отырып, талдау, синтездеу, жіктеу, салыстыру, себеп-салдарлық қатынастар мен заңдылықтарды анықтауды үйренеді, түрлі заттар мен қоршаған орта құбылыстарын сипаттау үшін математикалық тілдің негіздерін игереді, білім мен іс-әрекет тәсілдерін меңгереді, мұның барлығы жинақтала келе оқи білуге негіз болады. Математика» пәнін оқыту бейнелік және логикалық ойлауды дамытуға, математикалық тілді дамытуға, оқу-танымдық және практикалық міндеттерді шешуге, айтылған пікірді дәйектеу, дәлелдеу, негіздеу біліктерін дамытуға, басқалардың пікірлерін бағалау және қабылдауға бағытталған. «Математика» пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі: 1-сынып – аптасына 4 сағат, оқу жылында – 132 сағат; 2-сынып – аптасына 4 сағат, оқу жылында – 136 сағат; 3-сынып – аптасына 5 сағат, оқу жылында – 170 сағат; 4-сынып – аптасына 5 сағат, оқу жылында – 170 сағатты құрайды. 4-сыныпта сабақтастық және тереңдету принципін сақтай отырып, математиканы оқытудың бүкіл курсы бойынша білімдер мен дағдыларды жүйелі дамыту және тереңдете түсу қамтамасыз етіледі. «Математика» оқу пәнінің мазмұны білім берудің кейінгі деңгейлерінде жалғасын табатын бес бөлімнен тұрады: 1. Сандар және шамалар. 2. Алгебра элементтері. 3. Геометрия элементтері. 4. Жиындар. Логика элементтері. 71 5. Математикалық модельдеу. Білім алушылардың математика курсы бойынша білімдерінің сабақтастығын қамтамасыз ету үшін пәннің оқу бағдарламасына 2013 жылғы бастауыш білім беру деңгейінің оқу бағдарламасында қарастырылмайтын «Комбинаторика», «Тізбектер», «Жиындар және олармен орындалатын амалдар» деп аталатын жаңа бөлімшелер енгізілді. Жаңа оқу бағдарламасында негізгі және жоғары мектептерде геометрияны табысты меңгерудің алғышарты болып табылатын «Геометриялық фигуралар» бөлімшесі кеңінен қарастырылған. Бұл бөлімшелерді оқып-үйрену 4-сыныптың білім алушыларында логикалық ойлаудың, процестер мен құбылыстарды талдау, себеп-салдарлық байланыстарды табу, бұл құбылыстардың заңдылықтары мен тенденцияларын ашу дағдыларының дамуына ықпал етеді. Бұл сипаттағы тапсырмалар TIMSS халықаралық зерттеулерінде кездеседі. «Математика» пәні бойынша мұғалім алдын ала дайындалған критерийлер мен дескрипторлар бойынша әртүрлі жұмыс түрлерін жүргізіп, оқу тапсырмаларын бере алады (21-кесте). 21-кесте. Жұмыс түрлерінің критерийлері мен дескрипторлары № Жұмыс түрлері Критерийлер/дескрипторлар 1 Берілген мәліметтері жетіспейтін есептерді шешу Білім алушылар сандары, шарты мен сұрағы бар есептерді шығару жолдарын жақсы түсіну үшін оларға жетіспейтін мәліметтері бар есептерді ұсынуға болады - мәліметтері толық емес есептерді ажырата біледі; - есепті жетіспейтін мәліметпен толықтыра алады; - жазбаны нақты мәліметтермен толықтыра алады 2 Артық мәліметтер берілген есептерді шешу Білім алушылар сандары, шарты мен сұрағы бар есептердің шығару жолдарын жақсы түсіну үшін оларға артық мәліметтері бар есептерді ұсынуға болады. - артық мәліметтері бар есептерді ажырата алады; - есептің шартын өзгерте және дәлелдей алады; - бақылай, салыстыра және қорытынды шығара алады 3 Графикалық модельдеу Графикалық модель – сюжеттік есептің сызбасы, ол білім алушыларға есеп шартында берілген абстрактілі қатынастарды нақты кеңістіктік формада түсінуіне көмектеседі - есеп мәтінін сызбамен келтіре алады; - есеп мәтінін және оған сай келетін сызбаны сәйкестендіре алады; - есептің берілгендерімен модельді толтыра алады; - сызба бойынша есеп құрастыра алады 4 Заңдылықтарды табу және өзінің заңдылықтарын жасауға арналған шығармашылық тапсырмалар. Математикалық заңдылық – бұл белгілі бір ереже. Осы ереже бойынша элементтердің сандық, пішіндік немесе басқа да қатарында белгілі бір сәйкес тәртіппен элементтердің немесе олардың қасиеттерінің қайталануы немесе өзгеруі болып табылады. - заңдылықтың белгілі бір ереже, іздеу екенін біледі; - элементтері/заттар белгілі бір ереже бойынша орналасқанын түсінеді; - топтастыра және қорытынды жасай алады. 72 Төменде бөлім/ортақ тақырып үшін жиынтық бағалау саны көрсетілген (22-кесте). 22-кесте. «Математика» пәні бойынша жиынтық бағалау саны Сыныптар Бөлім/ортақ тақырыптар бойынша жиынтық бағалау саны 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 2-сынып 3 3 3 3 3-сынып 3 3 3 3 4-сынып 3 2 2 3 Осы оқу жылының тағы бір ерекшелігі – 2021-2022 оқу жылының ІІ жартыжылдығында «Цифрлық сауаттылық» оқу пәнінің 1-сыныптан бастап енгізілуі «Цифрлық сауаттылық» оқу пәні «ҚР БҒМ 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2020 жылғы 5 мамырдағы № 182 бұйрығының 14-тармағында бастауыш сыныптағы «Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар» пәнінің атауы «Цифрлық сауаттылық» болып өзгертілді. Пән мазмұны мен оқу жүктемесі өзгертілген жоқ. «Цифрлық сауаттылық» пәнін оқыту 2020 жылғы 27 қарашада бекітілген № 496 «ҚР БҒМ кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» бұйрығына сәйкес жүргізілетін болады (2013 жылғы 3 сәуірдегі №115 бұйрығына (188-2к қосымша), 2019 жылғы 26 шілдедегі № 334 бұйрығына (4-қосымша) өзгерістер енгізілді). «Цифрлық сауаттылық» оқу пәні 1-сыныпта 2022 жылдың 1 қаңтарынан енгізіледі. 1-сыныптағы «Цифрлық сауаттылық» оқу пәнінің базалық мазмұны білім алушылардың алгоритмдік ойлау қабілетін ойын программалау ортасында қалыптастыруға, робототехника жиынтығының негізгі компоненттерімен таныстыруға, қарапайым роботтар жинауға және оларды басқаруға бағытталған. 1-сыныпқа арналған «Цифрлық сауаттылық» оқу пәнінің базалық мазмұны: 1) «Компьютер»: Информатика кабинетіндегі ережелер; 2) «Интернет желісіндегі жұмыс»: желіде орналастырылған ақпараттың сенімділігі мен пайдалылығы; желідегі қалаусыз байланыс тәуекелдері; 3) «Есептей білу»: алгоритмдер; сызықты алгоритмдерді орындаушы; программалау ойын алаңынының интерфейсі (Scratch (скретч)); программалау ойын алаңында жобаны құру, сақтау және ашу; 4) «Робототехника»: білім беру роботының негізгі моделін құру; роботқа арналған программаны жүктеп алу және іске қосу; роботтың доңғалақ 73 бұрылыстарының белгіленген саны бойынша қозғалысы, роботтың берілген бұрышта қозғалысы (90, 180 градус). 2021-2022 оқу жылында 3-сыныпта «Цифрлық сауаттылық» оқу пәні 2021 жылдың 1 қыркүйегінен оқытылады. 3-сыныпқа арналған «Цифрлық сауаттылық» оқу пәнінің базалық мазмұны: 1) «Компьютер»: компьютер құрылғылары: таңба регистрін, пернетақтаның орналасуын, меңзерді басқаруды өзгертуге арналған клавиштер. Программалық қамтамасыз ету: қолданбалы программаларда «қызу» клавиштерді пайдалану. Қауіпсіздік: Интернет желісінде жұмыс істеуде жеке қауіпсіздігінің негізгі ережелері. 2) «Ақпаратты ұсыну және өңдеу»: мәтінді теру ережелері; маркіленген және нөмірленген тізімдер; мәтінді өңдеу; шрифт пен абзацты пішімдеу (жазылуы, түсі, тегістеу); кесу, көшіру, белгіленген мәтінді құжатқа қою; мәтінге суретті қою және орналастырылуын реттеу; Презентациялар: презентация конструкторы; программа мәзірі; презентацияның ашылуы мен сақталуы; мәтінді және суреттерді слайдқа орналастыру; слайдтар арасында ауысу; презентация дизайны. Графика: фотосуреттерді өңдеуге арналған программа (жарықтық, контраст, жиектеме); 3) «Интернет желісіндегі жұмыс»: ақпарат іздеу, құжаттан мәтін үзіндісін іздеу. Ақпарат алмасу: желідегі ақпарат алмасу жолдары; жоба бойынша бірлесіп жұмыс істеуге арналған мессенджерлерді пайдалану. 4) «Есептей білу». Алгоритмдер: цикл; циклдік алгоритмді іске асыру кезінде орындаушының командалар жүйесі. Программалау: программалау ойын алаңын құру барысында алгоритмді жүзеге асыру; дайын сценарий бойынша ойын әзірлеу; программалау ойын алаңында бірнеше көріністермен және кейіпкерлермен жұмыс істеу. 5) «Робототехника»: орта мотордың жылдамдығы мен айналымның санын күйге келтіру; робот қозғалысын ұйымдастыру үшін циклді қолдану. 3-сыныптың оқу бағдарламасындағы оқу мақсаттарын меңгеру үшін мынадай ұсынымдар беріледі: 1-тоқсанда оқу процесіне қосымша келесі оқу мақсаттарын енгізу қажет: «1.1.3.1 информатика кабинетінде тәртіп ережелерін сақтау»; «2.1.1.1 енгізу және шығару құрылғыларын ажырату»; «2.1.2.1 файл және папка ұғымдарын түсіндіру»; «1.4.1.1. сызықтық алгоритмді іске асыру»; «1.4.2.1. ойын бағдарламалау ортасында жобаны құру, сақтау және ашу (Scratch (скретч)»; «2.2.1.1 пернетақта тренажёрында мәтін теру»; «2.4.1.1 тармақтау алгоритмін іске асыру»; Бұл жағдайда 1-тоқсанға арналған оқу бағдарламасындағы мына: «3.4.1.1 қайталауды қолданатын алгоритмдер құрастыру (цикл)»; «3.4.1.2 циклдік алгоритмді іске асыру»; «3.4.2.4. программалау ойын алаңында ойын құру барысында циклдік алгоритмді жүзеге асыру»; «3.3.2.2 желідегі ақпарат алмасу жолдарын түсіндіру»; «3.1.3.1 Интернет желісінде жұмыс істеуде жеке 74 қауіпсіздігінің негізгі ережелерін ескеру» оқу мақсаттары 2-тоқсандағы «3.4.2.1 дайын сценарий бойынша ойын әзірлеу»; «3.2.1.1 таңбалы, нөмірленген тізімдер жасау»; «3.4.2.2 программалау ойын алаңында бірнеше көріністермен жұмыс істеу»; «3.4.2.3 программалау ойын алаңында бірнеше кейіпкерлермен жұмыс істеу»; «3.4.2.4 программалау ойын алаңында ойын құру барысында циклдік алгоритмді жүзеге асыру» оқу мақсаттарымен кіріктіріледі. 3-тоқсандағы оқу бағдарламасының «Робототехника» бөлімшесіндегі 3.5.3.1 орта қозғалтқыш жылдамдығының мөлшерін орнату және жылдамдығын реттеу; 3.5.2.1 робот қозғалысын ұйымдастыру үшін циклді пайдалану оқу мақсаттарына 1-сыныптың оқу бағдарламасындағы: «1.5.1.1 білім беру роботының негізгі моделін жинау»; «1.5.1.2 роботқа арналған программаны жүктеп алып, іске қосу»; «1.5.2.1 роботтың белгілі бір жылдамдықтағы қозғалысын ұйымдастыру»; «1.5.2.2 дөңгелек айналымының белгілі бір санына робот қозғалысын ұйымдастыру»; «1.5.2.3 роботты алға жылжыту қозғалысын ұйымдастыру»; «1.5.2.4 роботты артқа жылжыту қозғалысын ұйымдастыру»; «1.5.2.5 роботтың 90, 180 градустағы бұрылысын ұйымдастыру» оқу мақсаттарын кіріктіру қажет. Бастауыш мектепте «Цифрлық сауаттылық» пәнін оқытуда білім алушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып оқытудың белсенді формалары мен әдістері қолданылады. Ұғымдарды жақсы түсіну үшін өмірде жиі кездесетін нақты мысалдармен байланыстыру ұсынылады. Бастауыш мектепте «Цифрлық сауаттылық», «Ақпараттықкоммуникациялық технологиялар» пәндерінен бөлімдер мен тоқсан бойынша жиынтық бағалаулар жүргізілмейді. Жартыжылдықтар соңында «Цифрлық сауаттылық» пәні бойынша «есептелді» («есептелмеді») қойылады. Білім алушы оқыту мақсаттары бойынша практикалық тапсырмаларды орындаған жағдайда «есептелді» қойылады. «ЖАРАТЫЛЫСТАНУ» БІЛІМ САЛАСЫ «Жаратылыстану» білім саласының мазмұнында «Жаратылыстану» пәні ұсынылады. «Жаратылыстану» оқу пәні Бастауыш мектептегі «Жаратылыстану» пәні оқу бағдарламасының мақсаты әлемнің қазіргі заманғы жаратылыстану ғылымы тұрғысынан бейнесі туралы білім негіздерін қалыптастыру және білім алушылардың зерттеу біліктері мен дағдыларын дамыту болып табылады. Оқу пәнінің бағдарламасы келесі міндеттерге жетуге бағытталған: 1) зерттеу, ойлау, коммуникативтік дағдылар мен біліктерінің негізін қалыптастыру; 2) техника мен технологияның дамуына елеулі ықпал еткен жаратылыстанудың маңызды идеяларымен, жетістіктерімен танысу; 3) қоршаған әлемнің құбылыстарын түсіндіру үшін және әртүрлі ақпарат көздерінен алынған жаратылыстану-ғылыми тұрғыдан маңызды және өмірлік 75 маңызы бар мазмұнды ақпаратты қабылдау үшін алынған білімді қолдана білу біліктерін меңгеру; 4) зияткерлік, шығармашылық қабілеттерін, сыни тұрғыдан ойлау қабілетін қарапайым зерттеулер, құбылыстарды талдау, жаратылыстануғылыми ақпаратты қабылдау және түсіндіру барысында дамыту; 5) табиғат заңдарын тану және жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін өркениеттің дамуы мен өмір сапасын жақсарту үшін пайдалану мүмкіндігіне сенімділікті тәрбиелеу; 6) күнделікті өмірде тіршілік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, заманауи технологияларды сауатты пайдалану, денсаулық пен қоршаған ортаны қорғау үшін жаратылыстану ғылымдары бойынша білімдерін қолдану дағдыларын қалыптастыру. Жеке тұлғалық қасиеттердің кең ауқымды дағдылармен бірлесе дамытылуы білім берудің «қазақстандық патриотизм мен азаматтық жауапкершілік», «құрмет», «ынтымақтастық», «еңбек пен шығармашылық», «ашықтық», «өмір бойы білім алу» сияқты басты құндылықтарын білім алушы бойына сіңіруге негіз болып табылады. Үлгілік оқу жоспарының түріне байланысты (жаңартылған мазмұн және оқу жүктемесі төмендетілген) 3-4-сыныптарда «Жаратылыстану» пәнін оқытуға бөлінген апталық оқу жүктемесінің көлемі әртүрлі (23-кесте). 23-кесте. Оқу жүктемесінің көлемі Сынып Оқу пәнінің атауы Жалпы жүктеме, сағат Үлгілік оқу жоспары (жаңартылған мазмұн) Үлгілік оқу жоспары (төмендетілген оқу жүктемесімен) Апталық Жылдық Апталық Жылдық 1 Жаратылыстану 1 34 1 34 2 Жаратылыстану 1 34 1 34 3 Жаратылыстану 2 68 1 34 4 Жаратылыстану 2 68 1 34 2020 жылы төмендетілген оқу жүктемесімен Үлгілік оқу жоспарлары бойынша Үлгілік оқу бағдарламалары әзірленіп, ҚР БҒМ 2020 жылғы «27» қарашадағы № 496 бұйрығымен бекітілді. Аталған оқу бағдарламаларын Академия сайтынан жүктеп алуға болады (www.nao.kz). Ұзақ мерзімді жоспардың «Жанды табиғат», «Заттар және олардың қасиеттері», «Жер және ғарыш», «Табиғат физикасы» бөлімдерінің әрқайсысының оқу мақсаттары «Мен – зерттеушімін» бөлімінің оқу мақсаттарымен кіріктірілген, ол білім алушылардың зерттеушілік білік және дағдыларын қалыптастыру мен дамытуға бағытталған. Төменде бөлім/ортақ тақырып үшін жиынтық бағалау саны көрсетілген (24-кесте). 76 24-кесте. «Жаратылыстану» пәнінен бөлім бойынша жиынтық бағалау саны Сыныптар Бөлім/ортақ тақырыптар бойынша жиынтық бағалау саны 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 2-сынып 1 1 1 1 3-сынып 1 1 1 1 4-сынып 1 1 1 1 Оқу жүктемесі төмендетілген Үлгілік оқу жоспары бойынша ҚР Білім және ғылым министрінің «Орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдары үшін білім алушылардың үлгерімін ағымдағы бақылауды, аралық және қорытынды аттестаттау жүргізудің үлгі ережесін бекіту туралы» 2008 жылғы 18 наурыздағы № 125 бұйрығының 14-4-тармағына сәйкес төмендетілген жүктемемен Үлгілік оқу жоспары бойынша 1-4-сыныптарда «Жаратылыстану» пәні аптасына 1 сағат оқытылатындықтан ТЖБ жүргізілмейді, қорытынды баға жартыжылдыққа қойылады. Ал жаңартылған мазмұндағы Үлгілік оқу жоспары бойынша «Жаратылыстану» пәні аптасына 2 сағат оқытылатындықтан 3-4-сыныптарда ТЖБ жүргізіледі. «АДАМ ЖӘНЕ ҚОҒАМ» БІЛІМ САЛАСЫ «Адам және қоғам» білім беру саласының мазмұны «Дүниетану» және «Өзін-өзі тану» пәндері арқылы беріледі. «Дүниетану» оқу пәні «Дүниетану» оқу пәнінің мазмұны адам, табиғат және қоғам, оның ішінде отбасы, мәдениет, денсаулық, қарым-қатынас, ұлт, қауымдастық, мемлекет, қоршаған табиғи орта сияқты оқыту нысандарына тоғыстырылған. Бұл оқу пәні – негізгі және жоғары мектепте қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар циклі пәндерінің негізін қалай отырып, олардың өзара байланысы мен тәуелділігі жөніндегі білім жүйесін құрайтын кіріктірілген пропедевтикалық пән. Ол Қазақстан тұрғындарының әлеуметтік, моральдық, шығармашылық және коммуникативтік өмірінің жалпы бейнесін көрсетеді, өзі, үйі, отбасы мәселелері негізінде білім алушылардың қоршаған орта туралы түсініктерін дамытуға ықпал етеді. «Дүниетану» пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі: 1-сыныпта – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 34 сағат; 2-сыныпта – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 34 сағат; 3-сыныпта – аптасына –1 сағат, оқу жылында – 34 сағатты; 4-сыныпта – аптасына – 1 сағат, оқу жылында – 34 сағатты құрайды. Мұғалім дүниетану сабақтарында оқытудың түрлерін қолдана алады (25-кесте). 77 25-кесте. «Дүниетану» оқу пәнін оқыту бойынша «стратегия» үлгілері. № Жұмыс түрлері Критерийлер/Дескрипторлар 1 «Өсімдікті таны» Білім алушылар өсімдіктер туралы сипаттау мәтінін оқиды немесе тыңдайды. - Мына өсімдікті атаңыз. - Адамдар оны қалай пайдаланады? - өсімдіктің атауын сипаты бойынша анықтайды; - бұл өсімдіктің не үшін қолданылатынын біледі 2 «Жедел жәрдем» ойыны. Мысалы, - Жараларды емдеу үшін қандай өсімдіктер пайдаланылады? (алоэ, түймедақ, жолжелкен, орамжапырақ...) - Қызуды басу үшін қандай өсімдіктер пайдаланылады? (таңқурай, лимон) - Жүрек ұстамасы кезінде қандай өсімдік пайдаланылады? (валериан) - Қандай шөптің көмегімен күн соққысынан қалай құтылуға болады? (басқа түйежапырақты қою керек) - Көруді жақсарту үшін адамдар қандай жемістерді тұтыну керек? (сәбіз, қаражидек) - Қай гүлдің тұнбасымен шашты жуғанда сары түс береді? Оларды атаңыз (гүл, түймедақ). - жараларды емдеу үшін қандай өсімдіктердің қолданылатынын біледі; - қызуды басатын дәрі ретінде қандай өсімдіктер пайдаланылатынын біледі; - жүрек ұстамасы кезінде қандай өсімдік қолданылатынын біледі; - қандай шөптің көмегімен күн соққысынан сақтануға болатынын біледі; - адамдар көруді жақсарту үшін қандай жемістерді тұтынатынын біледі; - қандай шөптің тұнбасына жуылған шаштың түсі сары түсті болатынын біледі 3 «Орман тыңшылары» ойыны Балалар орманда болған төтенше оқиғаларды, табиғаттағы кез келген өзгерісті (ағаштардың кесілуі, сүйікті алаңындағы көп гүлдердің жұлынуы, бұлақтың ластануы) зерттеп, тексеру жүргізеді. - оқиғалар тізбегін құра алады; - өз тұжырымдарын жасай алады; - табиғатты қорғау туралы біледі 4 «Құстар асханасы» Жобаның мақсаты – мектеп немесе үйдің ауласында құстардың тұрақты «асханасын» жасау және ұйымдастыру. Жобаның бірінші кезеңі – құстарға арналған үйшіктерді дайындау бойынша әдебиеттерді зерделеу, тәжірибе алмасу, жем жинау. Жобаның екінші кезеңі – дайындалған үйшіктердің көрмесі. Жобаның үшінші кезеңі – «асхананың» салтанатты ашылуы (презентация) - құстардың үйшігі туралы ақпаратпен жұмыс жасай алады; - үйшікті жасай алады; - үйшікті таныстыра біледі 5 Экологиялық жағдаят Жерге тасталынған банан қабығы біздің климатта шамамен 2 жылда ыдырайды. Пластикалық пакет шамамен 96 жылға ұзағырақ уақытта ыдырайды. Пакеттің ыдырауына, шіруіне қанша жыл қажет? - пакеттің шіруіне қанша жыл қажет екенін біледі; - табиғатты қорғау жөнінде біледі 78 6 «Мен өзенді қорғаймын» экологиялық міндеті Төменгі жағын үнемі су шайып жататын жарды немесе жағалауды қалай бекітуге болатыны туралы ұсыныстарыңызды айтып көріңіз. - өзенді құтқару үшін өсімдіктер тамырының пайдаланылатынын біледі; - өсімдіктің белгілі бір түрін (тамыры мықты өсімдіктер) пайдалану керектігін дәлелдей алады; - қандай өсімдіктің сол жерде жақсы жерсінетінін біледі; - өз жауабын түсіндіре біледі 7 «Жасыл досқа» хат Мұғалім білім алушыларды белгілі бір жағдаятпен таныстырады. Балаларға хат жазуды, мысалы, ағашқа хат жазуды ұсынады. Жұмыс шағын шығарма түрінде (ойын элементтерінің болғаны жақсы) жүргізілуі мүмкін: конвертке хат салынып, суреттермен толтырылады, мекенжайы толтырылады. - қандай да бір жағдаятқа ене алады; - хат жаза біледі 8 «Экологиялық мамандық» коллажы Жобаның бірінші кезеңі – экологиялық мамандықтар деп санауға болатын мамандық түрлері (орман шаруашылығының, қорықтардың қызметкерлері, экологиялық қызмет, көгалдандыру қызметкерлері, хайуанаттар бағының қызметкерлері, дәрігер, жүргізуші, ғарышкер, аула тазалаушы, бағбан, зертханашы және т.б.) туралы білу. Балалар осы мамандықтар туралы материал жинайды. Жобаның екінші кезеңі мамандықты қорғау болып табылады. Бұл кезде білім алушылар осы мамандықтар туралы әңгімелейді, фактілер келтіреді, суреттер, плакаттар, фотосуреттер көрсетеді, сюжеттерді ойнап көрсетеді. - экологиялық мамандықтар туралы ақпарат жинай алады; - осы мамандықтың таныстырылымын жасай біледі 9 Табиғаттың «Шағым кітабы». Білім алушылар «Шағым кітабына» туған өлкесінің аумағында өсетін өсімдіктер мен тіршілік ететін жануарлардан келіп түсетін шағымдарды жазады. Жобаның бірінші кезеңі – қоршаған ортаның (жануарлар, өсімдіктер) жағдайын бақылау мақсатында экскурсия жасау, қосымша ғылыми әдебиеттерді зерделеу. Жобаның екінші кезеңі – өсімдіктер мен жануарлар атынан шағымдарды сипаттау әңгімесін жазу. Түскен шағымдарды талқылау және оларға жауап беру. Үшінші кезең – материалдарды безендіру, балалардың шығармашылық жұмыстары мен суреттері орналастырылған кітап жасау. - экскурсияда көргендерін салыстыра біледі; - қосымша әдебиеттермен жұмыс жасай алады; - өсімдіктер мен жануарлар атынан әңгіме жаза алады; - өзінің шағын кітапшасын жасай алады 79 Төменде бөлім бойынша жиынтық бағалау саны көрсетілген (26-кесте). 26-кесте. «Дүниетану» оқу пәні бойынша жиынтық бағалау саны. Сынып Жиынтық бағалау рәсімдері І тоқсандағы ЖБ саны ІІ тоқсандағы ЖБ саны ІІІ тоқсандағы ЖБ саны ІV тоқсандағы ЖБ саны 2-сынып 1 1 1 1 3-сынып 1 1 1 1 4-сынып 1 1 1 1 «Өзін-өзі тану» оқу пәні «Өзін-өзі тану» пәні бойынша оқу үдерісінің басты міндеті: әрбір адамның табиғатына салынған жалпыадамзаттық құндылықтарды жарыққа шығару; қоғамға қызмет етуге бағытталған мәселелерді шығармашылықпен шешудің іс жүзіндегі дағдыларын, тұлғаның құндылықтар жүйесін қалыптастыру; білім алушылардың әлеуметтік мәнді бағдарларын, яғни адамның өзіне, қоршаған әлемге, жалпы адамзатқа қатысына себепші болатын адамгершілік тәртіп негіздерін қалыптастыру. Бастауыш мектеп білім алушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып пәннің негізгі базалық мазмұны төмендегі тарауларға сәйкес келеді: «Ғасырлар даналығы», «Ынтымақты отбасы», «Адам болам десеңіз...», «Әсемдік әлемінде!» 4-сыныпта 25-26-сабақтардың тақырыбы «Табиғаттың жандандыратын күші», 27-28-сабақтардың тақырыбы «Жанды су». Оқу пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі: аптасына 1 сағат, бір жылға 1-сыныпта 33 сағат, 2-4-сыныптарда – 34 сағат. «ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ӨНЕР» БІЛІМ САЛАСЫ «Технология және өнер» білім саласының мазмұнына «Көркем еңбек» және «Музыка» пәндері енгізіледі. «Музыка» оқу пәні «Музыка» пәнін оқытудың мақсаты – білім алушылардың музыка бойынша негізгі білімі мен біліктерін, музыкалық іс-әрекеттерде шығармашылықпен өз ойын жеткізу және қарым-қатынас жасау тәсілдерін меңгеру, ұлттық және жалпыадамзаттық мәдениеттің адамгершілік-эстетикалық құндылықтары туралы түсініктерін қалыптастыру, музыкалық және шығармашылық қабілеттерін дамыту болып табылады. «Музыка» пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі: 1-сыныпта – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 33 сағат; 2-сыныпта – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 34 сағат; 3-сыныпта – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 34 сағат, 4-сыныпта – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 34 сағатты құрайды. 1-сыныпта бағалау жүргізілмейді. 2-4-сыныптарда «есептелінді» және «есептелінген жоқ» деген сынақ қойған кезде критериалды бағалау қағидасына сүйену керек. 80 «Көркем еңбек» оқу пәні «Көркем еңбек» – «Бейнелеу өнері» және «Еңбекке баулу» оқу пәндерін біріктіретін кіріктірілген пән. «Көркем еңбек» кіріктірілген оқу пәні әртүрлі шығармашылық әрекеттің түрлері барысында көркем-технологиялық білім, білік және дағдыларды қалыптастыруға бағытталған. Оқу пәні түрлі шығармашылық іс-әрекеттегі кеңістіктік-бейнелілік ойлауын, шығармашылық ойлауын, рухани-адамгершілік мәдениетін, елесін, қиялын және аңғарымпаздығын, жеке тұлғаның қалыптасуын және өз ойын білдіруін дамытуға бағытталған. «Көркем еңбек» пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі: 1) 1-сыныпта – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 33 сағат; 2) 2-сыныпта – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 34 сағат; 3) 3-сыныпта – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 34 сағатты; 4) 4-сыныпта – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 34 сағатты құрайды. Түрлі материалдармен жұмыс істеу білім алушылардың технологиялық ойлауын, көркем-эстетикалық талғамын, шығармашылық, есте сақтау қабілеттерін, кеңістіктік қиялын, қиялы мен қол моторикасын дамытуға, көзбен нақты мөлшерлеу қабілетін жетілдіреді. Оқу мақсаттары білім алушыларда белгілі бір дағды қалыптастыру үшін әрекет түрін, орындау техникасын, шығармашылық жұмысты жасаудың материалын мұғалімнің өзі таңдайтындай етіп тұжырымдалған. «Көркем еңбек» пәні бойынша оқыту процесінде білім алушылардың АКТ құралдарын қолдану дағдыларын дамыту қажет. Ең алдымен, бұл көркем жұмыстарды жасау кезінде цифрлық компьютерлік технологияларды пайдалану, слайдтық презентацияларды жасау дағдыларын дамыту, шығармашылық жұмысты жасау үшін басқа білім алушылармен ынтымақтастық, қарым-қатынас жасау мен ақпарат алмасу жәнет.б. «Көркем еңбек» сабақтарында мұғалімнің өзі анықтайтын әртүрлі көркемдік-шығармашылық әрекеттер қарастырылады. Бұл ретте көркемдікшығармашылық әрекеттің негізгі үш түрі: - құрылымдау; - бейнелеу; - сәндеу әрекеттері міндетті түрде іске асырылуы қажет. Мұғалім және білім алушылар әртүрлі жұмыс түрлерін орындау барысында еңбек гигиенасының және қауіпсіздік техникасының ережелерін сақтаулары қажет. 1-сыныпта бағалау жүргізілмейді. 2-4-сыныптарда «есептелінді» және «есептелінген жоқ» деген сынақ қойған кезде критериалды бағалау қағидасына сүйену керек. «ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ» БІЛІМ САЛАСЫ «Дене шынықтыру» білім саласының мазмұнына «Дене шынықтыру» пәні енгізілген. 81 «Дене шынықтыру» оқу пәні Дене шынықтыруды оқытудың мақсаты денені салауатты шынықтыруға, спорттық-спецификалық қозғалу дағдылары мен дене бітімі қабілеттерін меңгеруге бағытталған дене шынықтырудың негіздерін қалыптастыру болып табылады. «Дене шынықтыру» пәнін оқытудың міндеттері: дене шынықтыру және спорт саласындағы теориялық білімдері мен тәжірибелік дағдыларын дамыту; өзінің дене және психикалық денсаулығын нығайту үшін ұмтылуға ынталандыру; білім алушылардың төзімділікке, ширақтыққа, күштілікке, ептілікке және икемділікке ықпал ететін қозғалыс дағдыларын дамыту; Отанға деген патриоттық сезімін, құрметтеуге, жауапкершілік пен өзара түсіністікке тәрбиелеу; білім алушылардың өз өмірлерінде салауатты өмір салтын ұстануға және үйренген дене-қимыл дағдыларын алдағы уақытта қолдануға ынталандыру; жалпы адамзат мәдениетінің бөлігі ретінде дене шынықтыру туралы түсініктерін қалыптастыру. Пән бойынша оқу жүктемесінің көлемі аптасына: 1) 1-сыныпта – 3 сағаттан, оқу жылында 99 сағатты; 2) 2-сыныпта – аптасына 3 сағаттан, оқу жылында 102 сағатты; 3) 3-сыныпта – аптасына 3 сағаттан, оқу жылында 102 сағатты; 4) 4-сыныпта – аптасына 3 сағаттан, оқу жылында 102 сағатты құрайды. Дене шынықтыру мұғалімдері білім алушы ағзасының анатомиялықфизиологиялық ерекшеліктеріне (жетілуіне) сәйкес өздерінің педагогикалық тәсілдерін бақылауы және өзгертуі тиіс. Пән бойынша бағдарламаның әрбір үшінші сағаты білім алушылардың қозғалыс белсенділігін арттыруға (спорттық және қозғалмалы ойындар санын кеңейту есебінен) және сауықтыру процесіне бағытталған. Оқу бағдарламасында қарастырылған шаңғы/конькимен сырғанау/кросс жаттығулары аймақтардың климаттық жағдайларына сәйкес бір-бірін алмастырады. Мұғалімнің әр сабақтағы бақылау қызметі жүйелі болады, бұл білім алушыларға жаңа материалды оқу кезеңінде тапсырмаларды қаншалықты дұрыс орындайтынын түсінуге мүмкіндік береді, оқушының жеке білім траекториясын түзетуге мүмкіндік береді. 1-сыныпта бағалау жүргізілмейді. 2-4-сыныптарда «есептелінді» және «есептелінген жоқ» деген сынақ қойған кезде критериалды бағалау қағидасына сүйену керек, яғни білім алушы «есептелінді» деген сынақ алу үшін сабаққа қатысып қана қоймай, дене дамуы бойынша білім мен біліктілік негіздерін игеруі керек. «Дене шынықтыру» пәні бойынша тоқсан соңында және оқу жылының соңында «есептелінді»/«есептелінген жоқ» бағасы сынып журналына қойылады. Бастауыш мектептегі білім беру процесі ҚР білім беру саласындағы қолданыстағы нормативтік құқықтық базасына сәйкес жүзеге асырылады. Бастауыш сыныптардағы сабақ форматы балаларды оқыту процесіне белсенді түрде тартуды, олардың өткен материалды талқылауға, талдауға және 82 қорытуға қатысуын, зерттеу жүргізуді, бағалауда өз пікірлерін айтуды, өзін-өзі бағалауды, өзара бағалауды ұйымдастыруды және т. б. көздейді. Сабақтың міндетті элементі мұғалімнің білім алушыны сүйемелдеуіне бағытталған, білім беру процесін жетілдіруге мүмкіндік беретін кері байланыс негізінде ол өз іс-әрекетіне түзетулер енгізеді. Формативті бағалау кезінде мұғалім білім алушылардың санын және кері байланысты ұсыну жиілігін өз бетінше анықтайды. Бастауыш сыныптарда инклюзивті білім беру ортасын қалыптастыру Қазақстан Республикасының заңнамасымен білім алушылардың жеке мүмкіндіктері мен ерекше білім берілуіне қажеттіліктерін ескере отырып, барлық білім алушыларға сапалы білім алу құқығына кепілдік берілген. Ерекше білім беруді қажет ететін балалардың сапалы білім алуына тең жағдай жасау олардың келешек өмірі үшін маңызды. Бұл, ең алдымен, табысты әлеуметтік бейімделуге және өз қабілеттерін іске асыруға мүмкіндік береді. Инклюзивті ортада білім ала отырып, ерекше білім беруді қажет ететін балалар ашық болуға үйренеді, қажетті коммуникация дағдыларын меңгереді, айналасындағы адамдармен қарым-қатынасқа түсуге дағдыланады. Ерте әлеуметтік инклюзия – баланың келешектегі өмірге бейімделуіне сенімділіктің кепілі. Қазақстан Республикасының саясаты барлық азаматтардың әлеуметтік, экономикалық, мәдени мәртебесіне қарамастан тең дәрежеде сапалы білім алу құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған. Әр баланың табысқа жетуін қамтамасыз ету педагогтен баланың ерекшеліктерін білуді, ерекше білім берілуіне қажеттіліктерін іске асыру үшін мықты жақтарын және мүмкіндіктерін анықтай білуді талап етеді. Бастауыш мектеп – бала өміріндегі маңызды кезең, себебі баланың психологиялық дамуы өзгереді, жетекші қызмет ойыннан оқуға ауысады, бала жаңа әлеуметтік рөл – білім алушы мәртебесін иеленеді. Бала мектепке келген сәттен бастап білім алу ол үшін жетекші іс-әрекетке айналады. Біріншіден, оқу іс-әрекеті арқылы баланың қоғаммен негізгі қарымқатынасы іске асады, екіншіден, оқу іс-әрекетінде мектеп жасындағы баланың тұлғалық негізгі қасиеттері, сондай-ақ жекелеген психикалық процестері қалыптасады. Инклюзивті білім беруде маңызды рөл педагогке тиесілі, себебі ерекше білім беруді қажет ететін білім алушының белгіленген білім беру траекториясын ұстануын педагог бақылайды. Педагог бұл траекторияны білім алушының оқу процесінде көрінетін жетістіктері мен қиындықтарына сүйене отырып, үнемі түзетіп отырады. Ерекше білім беруді қажет ететін баланың оқу процесін іске асыру үшін білім алушы мен педагог арасындағы қарым-қатынас байсалды, позитивті және сенімді болуы керек. Оқытуды саралау оқу процесін тұлғаның жеке ерекшеліктерін есепке алу негізінде ұйымдастыруға, барлық білім алушылардың білім беру мазмұнын меңгеруін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл ретте саралау әрбір білім алушы үшін әртүрлі болуы мүмкін, десе де, барлық білім алушыға ортақ инварианттық бөлім сақталады. Саралау жағдайында оқыту процесі білім 83 алушылардың танымдық қажеттіліктерін, олардың жеке ерекшеліктерін барынша ескереді. Білім алушылардың бағдарламалық материалды игеру деңгейі оқытуда деңгейлік саралау технологиясын қолданумен байланысты. Бұл технологияда танымдық іс-әрекетті басқару әрбір білім алушыны шағын топтар жүйесі арқылы өзінің жеке мүмкіндіктері мен қабілеттері деңгейінде оқыту мақсатында жүзеге асырылады. Педагогтің әлсіз білім алушыға сараланған тәсілмен көмектесуіне, күшті білім алушыға көңіл бөлуіне, қиын балалармен тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндігі болады. Инклюзивті білім берудің табысты практикасында білім алушы – нені, не үшін және қалай істеп жатқаны, ненің қолынан келіп-келмейтіні, не себепті қолынан келмейтіні жөнінде өз-өзіне есеп беретін, сондай-ақ нені оқып жатқанын және оқытудың нәтижесі қандай болатынын түсінетін білім беру субъектісі. Осылайша, барлық білім алушылар, оның ішінде ерекше білім беруді қажет ететін балалар педагогпен бірге өз қызметтерінің рефлексиясын жүзеге асырады. Жеке тәсілмен оқытудың мақсаты – білім алушылардың білімдерінде кемшіліктердің пайда болуына жол бермеу. Мұндайда білім алушылардың ұжымдық жұмысын ұйымдастыруға басты назар аударылады. Жекелеген білім алушыларда пайда болуы мүмкін қиындықтарды педагог алдын ала болжауы керек. Сондықтан мұндай білім алушыларға педагог оқулықтан материалды алдын ала оқуға, кестеге жүгінуге, осыған ұқсас жаттығуларды тағы да орындауға кеңес береді, білім алушының ойын бағыттайтын жетекші сұрақтар қояды. Ерекше білім беруді қажет ететін балаларды оқытуда жеке әдіспен жұмыс жасау әр пәннің ерекшелігін ескеруді талап етеді. Педагог сыныпта білім алушы кез келген уақытта кез келген сұрақ қоя алатындай жағдай жасауы керек. Ерекше қажеттіліктері бар балалармен жұмыс жасау әдістерін меңгеру олардың психикалық белсенділігінің ерекшелігін құрайтын көрсеткіштердің тұтастай кешенін зерттеу тереңдігіне тәуелді. Әр білім алушының жеке ерекшеліктерін білу арқылы педагог сол білім алушымен жұмыс істеу үшін ыңғайлы тәсілдерді анықтай алады. Сонымен қатар келесі жеке сипаттамаларды ескеру маңызды: - баланың дене және психикалық дамуына әсер ететін негізгі ерекшеліктер; - сөйлеу, интеллект, эмоциялық-ерік аясының жағдайы; - балалардың жас және жеке ерекшеліктері; - олардың қалауын, мүдделерін, бейімділіктерін, мүмкіндіктерін көрсету және дамыту үшін жағдай жасау; - психикалық процестердің ерекшеліктері (қабылдау, зейін, есте сақтау, ойлау); - темперамент түрі. Жеке көзқарас бұл ерекшеліктерді ескеріп қана қоймай, сонымен қатар әр білім алушымен жеке дәйекті жұмыс жүргізуге мүмкіндік береді. Кейбір балалар үшін жеке сабақтар дамудың негізгі шарттарының бірі екенін есте сақтаған жөн. 84 Инклюзивті ортада оқу жетістіктерін бағалау кезінде білім алушылардың психикасына ұқыпты қарау, оған ауыр тиетін жағдайлардан аулақ болу, ерекше білім беруді қажет ететін балалардың психофизиологиялық даму ерекшеліктерін ескеру қажет. Әр кезеңге педагог өз сыныбындағы білім алушылармен жұмыс алгоритмін дайындайды және өткен күннің рефлексиясын құрайды. Осылайша, жеке тәсіл және жеке ерекшеліктерді есепке алу білім алушының қоршаған ортаға барынша бейімделуінің шарты болып табылады. Педагогикалық саралауға сәйкес ерекше білім беруді қажет ететін білім алушыларды оқытудағы сараланған, деңгейлік тәсіл білім алушылардың жетістіктерін бағалау кезеңін қоса алғанда, тұтас білім беру процесінің барлық кезеңдерінде іске асырылуы тиіс. «Орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдары үшін білім алушылардың үлгеріміне ағымдағы бақылауды, оларды аралық және қорытынды аттестаттауды өткізудің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2008 жылғы 18 наурыздағы №125 бұйрығына сәйкес ерекше білім беруді қажет ететін білім алушыларды бағалау кезінде мұғалім сараланған және/немесе жеке тапсырмаларды қолданады, сондай-ақ білім алушының ерекшеліктерін есепке ала отырып, оның ішінде жеке оқу бағдарламаларын іске асыру кезінде бағалау критерийлеріне өзгерістер енгізеді. Үлгерімді бағалау жалпы бағалау нормаларына негізделе алмайды, ол білім алушының алға даму дәрежесін ескеруі, оның оқу процесін ынталандыруы және тәрбие қызметін орындауы тиіс. Білім алушының даму нәтижелерін басқа балалардың табыстарымен емес, баланың өз жетістіктерімен салыстыру өте маңызды. Табысқа жетудің кез келген нәтижесі бағалануы тиіс, ол оқытудағы мотивацияны арттырады және іс-әрекетте тұрақты, оң көзқарасты қалыптастырады. Педагог сараланған және жеке тәсілдерді пайдаланғанда білім алушыларға шыдамдылық, табандылық, жақсы қарым-қатынас танытуы, уақытында көмек көрсетуі, ұжымдық жұмысқа белсене тартуы, жетістіктері үшін ынталандыруы тиіс. Ерекше білім беру қажеттіліктерін бағалау негізінде білім алушыларға қолдау көрсететін мектептің психологиялық-педагогикалық қолдау қызметі білім алушылар үшін жайлы білім беру ортасын құруда маңызды рөл атқарады. Ерекше білім беру қажеттіліктерін бағалау – анықталған оқу қиындықтары мен олардың пайда болу себептеріне негізделген оқу процесінде білім алушыны қолдаудың түрлерін, формалары мен көлемін анықтау. Білім алушының (ПМПК ұсынымы бар) қажеттіліктерін бағалау және оны психологиялық-педагогикалық қолдаумен қамтамасыз ету алгоритмі жалпы білім беретін мектепте ерекше білім беруді қажет ететін балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау бойынша әдістемелік ұсынымдарда ұсынылған. Олар Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА https://nao.kz/, сондай-ақ ҚР БҒМ «Арнайы және инклюзивті білім беруді дамытудың ұлттық ғылымипрактикалық орталығы» РММ http://special-edu.kz/ сайттарында орналастырылған. 85 Бағалау қызметінде психологиялық және педагогикалық қолдау көрсетудің екі бағытын ескеру қажет: - өзекті – балада осыған дейін пайда болған қиындықтарды шешуге бағытталған; - келешекті – оқуда болуы мүмкін қиындықтарды ескеруге және алдын алуға бағытталған. Екі бағыт та педагогикалық процесте қолдау қызметінің барлық мамандарының және педагогтердің бірлескен күш-жігерінің арқасында іске асырылуы мүмкін. Психологиялық-педагогикалық қолдау қызметінің мамандарымен бірге педагог барлық сыныптармен жұмыс істеу стратегиясын ойластырады, оған сәйкес балалар нәтижені, оқу өнімінің сапасын ғана емес, сонымен қатар процесті – қосымша күш-жігер деңгейін, белсенділікті, топтық жұмысқа қатысу шараларын, өзінің өсуін бағалайды. Жеке-топтық және ұжымдық жұмыстың үйлесімділігі жағдайында әрбір білім алушының өзіне тән қарқынмен жұмыс істеуін қамтамасыз ету қажет. Күшті білім алушылармен жұмыс істеу негізінде мазмұны үнемі артып отыратын жүктеме болуы тиіс. Әлсіз білім алушылармен жеке жұмысты жүргізу қиындықтарды жүйелі түрде зерделеуге негізделуі тиіс. Ұжымдық жұмыс формаларын жеке тәсілмен біріктірудің бір тәсілі – әртүрлі деңгейдегі сараланған тапсырмаларды қолдану. Тапсырмаларды 2 бөлікке бөлуге болады: міндетті және қажетті. Бұл әлсіз білім алушыларға асықпай, міндетті тапсырмаларды орындауға, ал күшті білім алушыларға қосымша тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді. Бағалау процесінде жиынтық жұмыстарды әзірлеуде бастауыш сынып педагогтері балалардың мүмкіндіктеріне бейімделген, бірақ міндетті түрде оқу мақсаттарына сәйкес келетін әртүрлі деңгейлер мен типтегі тапсырмаларды қолданады. Мұндай тапсырмаларды таңдау білім алушының өзінің «жақын даму аймағындағы» мүмкіндіктерімен анықталады. Мұндайда педагог тапсырмаларды орындау формасын, амалдарын, тәсілдерін әр кез өзгерту мүмкіндігіне ие. Мұндай дараландыру процесі ерекше білім беруді қажет ететін бала үшін де, оның қалыпты дамып келе жатқан құрдастары үшін де маңызды. Дараландыру принципі сыныптың барлық білім алушылары үшін тең мүмкіндіктер жасауға жағдай туғызады, осылайша практикада инклюзивті көзқарас іске асады. Инклюзия дәстүрлі мектеп жүйесінің өлшемдеріне сәйкес болу дәрежесіне қарамастан әрбір адамға білім алуға құқық береді. Білім алушылардың әрқайсысының даралығын құрметтеу және қабылдау арқылы жеке тұлға қалыптасады. Сонымен қатар балалар ұжымда болып, бір-бірімен өзара қарымқатынас жасауға, педагогпен бірге білім беру мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуге үйренеді. 3.3 Негізгі орта білім беру деңгейі Негізгі орта білімнің мақсаты – тұлғаның жалпы мәдениетін қалыптастыру, тұлғаны қоғам өміріне бейімдеу, кәсіпті, мамандықты саналы 86 түрде таңдауға және меңгеруге негіз жасау, оның ішінде білім алушылардың білім беруге ерекше қажеттіліктері мен жеке мүмкіндіктерін ескеру. Негізгі орта білім берудің негізгі міндеттері білім алушылардың: 1) рухани-адамгершілік қасиеттерін; 2) ғылым негіздері бойынша базалық білім жүйесін; 3) өздігінен білім алу және тұлғалық өзін-өзі дамыту дағдыларын; 4) оқу, жобалау, зерттеушілік іс-әрекеттерін жүзеге асыру дағдыларын; 5) сыни және шығармашылық ойлау дағдыларын; 6) қауымда өз қабілетін өзі іске асыру және өзара әрекет жасау дағдыларын қалыптастыру мен дамыту болып табылады. Қалалық білім беру ұйымдарында сыныптарда білім алушылар саны – 24 және одан артық, ауылдық жерлерде білім алушылар саны – 20 және одан артық болғанда: 1) оқыту қазақ тілінде жүргізілмейтін сыныптарда – қазақ тілі мен әдебиеті; 2) оқыту орыс тілінде жүргізілмейтін сыныптарда – орыс тілі мен әдебиеті; 3) шетел тілі; 4) көркем еңбек; 5) информатика; 6) дене шынықтыру сабақтарын жүргізу кезінде сыныпты екі топқа бөлуге болады. Негізгі орта білім беру деңгейінде оқу процесін ұйымдастыру оқыту мен тәрбиелеудің біртұтастығы қағидатын іске асыруға, оның ішінде білім алушылардың білім беруге ерекше қажеттіліктері мен жеке мүмкіндіктерін ескеруге бағытталған. Оқытуды ұйымдастыру кезінде білім алушылардың жетекші іс-әрекеті ретінде білім алуға басымдық беріледі.  Негізгі орта білім беру білім алушылардың ғылымның базистік негіздерін меңгеруін, олардың бойында жоғары рухани-адамгершілік мәдениет пен тұлғааралық және этносаралық қарымқатынас мәдениетін дарытуды, жеке тұлғаның өзін-өзі анықтауы мен өзін-өзі тануын, функционалдық сауаттылықты қалыптастыруды, бейіналды дайындықты іске асыруды қамтамасыз етеді.  5-8-сыныптарда «Жол жүру ережелері» оқу курсы сынып сағаттарының есебінен және сыныптан тыс уақытта сынып журналының жеке бетінде сабақ тақырыбы мен күні көрсетіле отырып, әр сыныпта 10 сағаттан жүргізіледі. «ТІЛ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ» БІЛІМ САЛАСЫ «Тіл және әдебиет» білім саласында «Қазақ тілі», «Қазақ әдебиеті», «Қазақ тілі мен әдебиеті», «Орыс тілі», «Орыс әдебиеті», «Орыс тілі мен әдебиеті», «Ана тілі», «Ұйғыр/Өзбек/Тәжік әдебиеті» «Шетел тілі» пәндері оқытылады. 87 «Қазақ тілі» оқу пәні «Қазақ тілі» пәнінің оқу бағдарламасы функционалдық-коммуникативтік бағытқа негізделіп құрастырылды. Ол оқушылардың тіл туралы түсініктерін тереңдетіп, ұлттық мәдениет пен әлемдік мәдениеттің маңыздылығы туралы түсініктерін кеңейтеді. Республиканың жалпы білім беретін мектептеріндегі оқу процесі Білім және ғылым министрінің 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығымен бекітілген Үлгілік оқу жоспарларымен (2021 жылғы 26 наурыздағы № 125 бұйрығымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) жүзеге асырылады. «Қазақ тілі» пәнінен 5-9-сыныптардың оқу процесі ҚР БҒМ 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР БҒМ міндетін атқарушының 2017 жылғы 25 қазандағы № 545 бұйрығымен (ҚР Әділет министрлігінде 2017 жылы 13 қарашада № 15982 тіркелген) бекітілген «Негізгі орта білім беру деңгейінің «Қазақ тілі» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасымен және ҚР БҒМ 2017 жылғы 27 шілдедегі № 352 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы» ҚР БҒМ 2019 жылғы 7 наурыздағы №105 бұйрығымен (Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2019 жылғы 12 наурызда № 18382 болып тіркелді) бекітілген Ұзақ мерзімді жоспар негізінде жүзеге асырылады. Негізгі орта білім берудің үлгілік оқу жоспарын (төмендетілген оқу жүктемесімен) таңдаған білім беру ұйымдарындағы оқу процесі «Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР БҒМ 2020 жылғы 27 қарашадағы № 496 бұйрығымен бекітілген Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-сыныбына арналған «Қазақ тілі» пәнінен оқу жүктемесі төмендетілген үлгілік оқу бағдарламасымен (оқыту қазақ тілінде) жүзеге асырылады. Үлгілік оқу жоспарының түріне байланысты негізгі орта білім беру деңгейінде «Қазақ тілі» пәнін оқытуға бөлінген апталық оқу жүктемесінің көлемі әртүрлі (27-сурет). 27-кесте. Оқу жүктемесінің көлемі Сынып Оқу пәнінің атауы Жалпы жүктеме, сағат Үлгілік оқу жоспары (жаңартылған мазмұн) Үлгілік оқу жоспары (төмендетілген оқу жүктемесімен) Апталық Жылдық Апталық Жылдық 5 Қазақ тілі 3 102 3 102 6 Қазақ тілі 3 102 3 102 7 Қазақ тілі 3 102 2 68 88 8 Қазақ тілі 2 68 2 68 9 Қазақ тілі 2 68 2 68 Қазақ тілі пәнін оқыту мақсаты – ана тілін қадірлейтін, қоғамдық мәнін түсінетін тұлға қалыптастыру, қазақ әдеби тілі нормаларын сақтап, дұрыс қолдана білуге, еркін сөйлесуге және сауатты жазуға үйрету. «Қазақ тілі» оқу пәнін оқытудың негізгі міндеттері: – қазақ тілін ана тілі ретінде тани отырып, өмірлік қажеттіліктеріне коммуникативтік әрекеттер түрінде (тыңдалым, оқылым, айтылым, жазылым) сауаттылықпен қолдану; – тіл сауаттылығы мен сөйлеу сауаттылығын, сөз байлығын, басқалармен еркін қарым-қатынасқа түсу; – аудиовизуалды материалды тыңдау барысында өз көзқарастарын білдіру; – мәтіндерге қойылған мақсатқа сәйкес қорытынды, синтез, анализ жасау дағдыларын қалыптастыру. Оқу нормативтері бойынша ұсынымдамалар Оқу жылдамдығы – оқушы тұлғасының қалыптасуына әсер ететін маңызды факторлардың бірі. Оқытудың екінші негізгі кезеңінде де оқушылардың оқу жылдамдығын қалыптастыру жалғасады, алайда 5-9- сыныптарда түсініп оқуға емес шапшаң оқу мен мәнерлеп оқуға басты назар аударылады. 5-сыныпта бастауыш сыныптардағыдай оқу жылдамдығын тексеруді бақылап отыру қажет. Бақылау мақсаты тез, жылдам оқу емес, түсініп оқу болатынын ескерген жөн. 5-9-сыныптардағы оқу жылдамдығына қойылатын талаптар Мәнерлеп оқу, логикалық екпінді ең маңызды сөздерге қойып оқу. Оқу барысында сөз бұзылмай, автордың айтатын ойы дұрыс жеткізіледі. 28-кесте. 5-9-сыныптардағы оқу жылдамдығының нормасы Сыныптар Міндетті деңгей Мүмкіндік деңгейі 5-сынып 105 – 115 сөз 110 – 120 сөз 6-сынып 115 – 125 сөз 120 – 130 сөз 7-сынып 125 – 135 сөз 130 – 140 сөз 8-сынып 135 – 145 сөз 150 – 160 сөз 9-сынып 145 – 155 сөз 170 – 180 сөз Жаңартылған білім мазмұнына орай оқу дағдыларына қойылатын талаптар біршама өзгерді (29-кесте). 29-кесте. Оқу дағдыларына қойылатын талаптар Сынып тар Тыңдалым Оқылым Жазылым Айтылым тыңдалым ұзақтығы мәтіндегі сөз саны диалог монолог 5 3-5 минут 200-300 сөз 300-400 сөз 150-200 сөз 6-8 сөйлем 8-10 сөйлем 6 3-7 минут 300-500 сөз 300-500 сөз 200-250 сөз 8-10 10-12 89 сөйлем сөйлем 7 5-9 минут 300-700 сөз 500-700 сөз 250-300 сөз 10-12 сөйлем 12-14 сөйлем 8 5-11 минут 500-900 сөз 500-800 сөз 300-350 сөз 12-14 сөйлем 14-16 сөйлем 9 5-13 минут 500-1000 сөз 500-900 сөз 350-400 сөз 12-14 сөйлем 14-16 сөйлем «Қазақ тілі» пәнінің жаңартылған оқу бағдарламасы оқушысына қазақ тілін ана тілі ретінде тілдік қатынас және таным құралы ретінде оқытуды, сөз, сөз тіркесі, сөйлемнің мәтін түзімдік қызметін танытуды, тілдік бірліктердің табиғатына сай мәтін құратуды, мәтін құратудағы заңдылықтарды үйретуді, тілдік жағдаяттарда ауызша және жазбаша сөйлеудің нормаларын меңгертуді, әсерлі сөйлеудің лексика-грамматикалық тәсілдерін меңгертуді көздейді. «Қазақ тілі» пәні бойынша бөлім бойынша жиынтық бағалау саны 30-кестеде берілген. 30-кесте. 5-9-сыныптарда «Қазақ тілі» пәнінен өткізілетін БЖБ саны Сынып Оқу пәнінің атауы Жалпы жүктеме, сағат Үлгілік оқу жоспары (жаңартылған мазмұн) Үлгілік оқу жоспары (төмендетілген оқу жүктемесімен) 1- тоқсан 2- тоқсан 3- тоқсан 4- тоқсан 1- тоқсан 2- тоқсан 3- тоқсан 4- тоқсан 5 Қазақ тілі 2 2 2 2 2 2 2 2 6 Қазақ тілі 2 2 2 2 2 2 2 2 7 Қазақ тілі 2 2 2 2 2 2 2 2 8 Қазақ тілі 2 2 2 2 2 2 2 2 9 Қазақ тілі 2 2 2 2 2 2 2 2 5-9-сынып білім алушыларына Ы. Алтынсариннің еңбектерін насихаттау мақсатында (Ы.Алтынсариннің 180 жылдық мерейтойына орай) диктант жұмыстарын жүргізу ұсынылады. 2021-2022 оқу жылының ерекшелігі өткен оқу жылдарындағы білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру және жаңа оқу жылындағы оқу бағдарламасының меңгерілуін қамтамасыз ету. Осы міндетті орындау үшін төмендегі жұмыс реті ұсынылады. 90 2021-2022 оқу жылында білім алушылардың өткен оқу жылдарындағы біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру және жаңа оқу жылына арналған оқу бағдарламасындағы оқу мақсаттарының меңгерілуін қамтамасыз ету бойынша мақсатты жұмыс жоспарын дайындаудың реті (әрбір пән мұғалімі үшін) № Жұмыс мазмұны Диагностикалық жұмыс (I тоқсанның I аптасында) 1 Өткен оқу жылдарындағы пәннің оқу бағдарламасының оқу мақсаттары бойынша әкімшілік диагностикалық бақылау жұмысын жүргізу 2 Тақырыптар бойынша олқылығы бар оқушылардың санына байланысты өткен тақырыптардың ішінен қиындық тудырған тақырыптар мен оқу мақсаттарын анықтау. Мысалы, қандай да бір тақырыпты меңгермеген оқушылардың саны көп болса, сол тақырып күрделі болып есептеледі. Тақырыпты меңгермеген оқушылардың саны аз болса, ол тақырыптың күрделілігі төмен болып есептеледі Жоспарлау жұмысы (I тоқсанның II аптасында) 3 Пәннің оқу бағдарламасы бойынша жаңа оқу жылында өтілетін тақырыптар мен оқу мақсаттарына сәйкес келетін өткен оқу жылдарындағы күрделі тақырыптар мен оқу мақсаттарын анықтау 4 Сәйкес келетін тақырыптар мен оқу мақсаттарын анықтағаннан кейін қысқа мерзімді сабақ жоспарларын мақсаттарды үйлестіре, кіріктіре отырып әзірлеу. Жаңа тақырыптар мен оқу мақсаттарын меңгеру үшін өткен оқу жылдарындағы тақырыптар бойынша білімінде олқылығы бар оқушыларға алдын ала дайындалып келуге берілетін тапсырмалар әзірлеу. 5 Пәннің оқу бағдарламасы бойынша жаңа оқу жылындағы тақырыптар мен оқу мақсаттарына сәйкес келмейтін өткен оқу жылдарының күрделі тақырыптары мен оқу мақсаттарын анықтау 6 Жаңа бағдарламаға сәйкес келмейтін өткен оқу жылдарының күрделі тақырыптары мен оқу мақсаттары бойынша білімінде олқылықтары бар оқушылардың тізімін жасау және топтастыру 7 Білімінде олқылықтары бар оқушылардың топтарымен өткізілетін консультациялардың кестесін жасау 8 Білімінде олқылықтары бар оқушыларға өткізілетін кеңес беруді сәйкес келетін жаңа тақырып пен оқу мақсатына сабақ жоспарлаудан бұрын өткізу 9 Білімінде олқылықтары бар оқушылардың топтарымен өткізілетін кеңес беру кестелерін жоспарлау принциптері: - жаңа сабақтан бұрын кеңес беру; - жұмыс күндеріне сыймаған жағдайда сенбілік немесе жексенбілік кеңес беру; - II, III, IV тоқсандық каникул күндеріндегі кеңестер; - жазғы мектеп күндеріндегі кеңестер 10 Жаңа сабақтан бұрын кеңес өткізу топтарын анықтау, кестесін жасау 11 Сенбілік немесе жексенбілік кеңес өткізу топтарын анықтау, кестесін жасау 12 Каникул күндеріндегі кеңес өткізу топтарын анықтау, кестесін жасау 13 Жазғы мектеп күндеріндегі кеңес тақырыптарын анықтау, кестесін дайындау 14 Жаңа оқу жылында оқу пәндері бойынша білім алушылардың білім сапасына жүйелі мониторинг жүргізу кестесін және талдау жұмысының жоспарын дайындау (бұл жерде білім алушының өткен оқу жылы бойынша білімінің сапасы да, олқылықтары да көрінеді): 91 - қыркүйектің екінші аптасы (диагностикалық әкімшілік бақылау); - бөлім бойынша жиынтық бағалау (БЖБ) кестесі; - тоқсан бойынша жиынтық бағалау (ТЖБ) кестесі. Жүзеге асыру және талдау жұмысы (оқу жылы бойы) 15 Пән бағдарламасы бойынша оқу мақсаттары кіріктірілген қысқа мерзімді сабақ жоспарымен сабақты ұйымдастыру арқылы оқушылардың біліміндегі олқылықтарын толықтыра отырып жаңа оқу мақсаттарына қол жеткізу 16 Жаңа сабақтан бұрын кеңес беру кестесі бойынша сабақ жүргізу арқылы оқушылардың біліміндегі олқылықтарын толықтыра отырып, жаңа мақсаттарға қол жеткізу 17 Жаңа сабақтан бұрын сенбілік немесе жексенбілік кеңес беру арқылы оқушылардың біліміндегі олқылықтарын толықтыра отырып, жаңа мақсаттарға қол жеткізу 18 Каникул күндерінде кеңес беру арқылы оқушылардың біліміндегі олқылықтарын толықтыра отырып жаңа оқу мақсаттарына қол жеткізу 19 Жазғы мектеп күндеріндегі кеңес өткізу кестесі бойынша сабақ жүргізу арқылы оқушылардың біліміндегі олқылықтарын толықтыру 20 Білім алушылардың білім сапасына жүргізілген жүйелі мониторинг жұмысының нәтижелерін: - диагностикалық бақылау жұмысының талдамалық есебін; - тоқсан бойынша жиынтық бағалау жұмысының талдамалық есебін әдістемелік бірлестікте, әдістемелік кеңесте, педагогикалық кеңесте; - бөлім бойынша жиынтық бағалау жұмысының талдамалық есебін әдістемелік бірлестікте; - оқу жылының қорытындысы бойынша талдамалық есепті әдістемелік бірлестікте және педагогикалық кеңесте талдау және талқылау «Қазақ тілі» пәнінен білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру үшін 5-9-сыныптарға арналған оқу бағдарламасы бойынша өткен оқу жылдарының оқу мақсаттарына сәйкес келетін жаңа оқу жылындағы оқу мақсаттарын анықтау қажет. «Қазақ тілі» пәні бойынша 5-сынып білім алушылары үшін бастауыш сынып бағдарламасы негізінде білім алушылардың біліміндегі орын алған олқылықтардың орнын толықтыру мақсатында бастауыш сыныптың «Қазақ тілі» пәнінен күрделі оқу мақсаттарын кіріктіріп, сабақ жоспарлау ұсынылады. Ол үшін мұғалім бастауыш сыныптардағы оқу бағдарламасының оқу мақсаттары бойынша әкімшілік диагностикалық бақылау жұмысын жүргізуі тиіс. Бастауыш сынып бағдарламасының оқу мақсаттары бойынша білімінде олқылығы бар оқушылардың санына байланысты өткен тақырыптардың күрделілігі анықталады. Мысалы, қандай да бір оқу мақсатын меңгермеген оқушылардың саны көп болса, сол тақырып ең күрделі болып есептеледі. Тақырыпты меңгермеген оқушылардың саны аз болса, ол тақырыптың күрделілігі төмен болып есептеледі. Кіріктіруге келмейтін күрделі оқу мақсаттары, соның ішінде «тыңдалым/айтылым» бөлімінің оқу мақсаттары бойынша білімдегі олқылықтардың орнын толықтыру үшін жеке кеңестер беру кестесін жасап, төмендегі жұмыс түрлерін ұйымдастыру ұсынылады. 92 Алдын ала кеңес топтарын құру Жексенбілік кеңес топтарын құру Каникул күндеріндегі кеңес топтарын құру 1) Топта оқушы саны 15- тен артпайды; 2) Күрделі оқу мақсаттары бойынша жеке кеңес беруді жоспарлау; 3) Кеңес беруді КТЖның алдындағы күні өткізу ұсынылады 1) Топта оқушы саны 15-тен артпайды; 2) Күрделі оқу мақсаттары бойынша жеке кеңес беруді жоспарлау; 3) КТЖ бойынша бір апта бұрын өткізу; 4) Алдыңғы аптада өткізілетін оқу мақсаттарына дайындық жүргізіледі 1) Топта оқушы саны 15-тен артпайды 2) Күрделі оқу мақсаттары бойынша жеке кеңес беруді жоспарлау; 3) КТЖ бойынша келесі тоқсанда өтілетін мақсаттарға дайындық жұмыстарын жүргізу ұсынылады «Қазақ тілі» пәні бойынша 5-6-сынып білім алушыларының біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру мақсатында төменде күрделі деген оқу мақсаттарының жобасы ұсынылды. 5-сынып 6-сынып Тыңдалым және айтылым әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-мәдени, тақырыптарға байланысты диалог, монологтердегі (ән мәтіні, жарнама) көтерілген мәселені түсіндіру тыңдалған мәтіннің мазмұнын түсіну, детальді ақпаратты анықтау Оқылым хаттың құрылымы мен ресімделуі арқылы жанрлық ерекшеліктерін ажырату мәтіннен негізгі және қосымша ақпаратты, көтерілген мәселені анықтауға бағытталған нақтылау сұрақтарын құрастыру Жазылым эссенің кіріспе, негізгі, қорытынды бөлімдерін сақтай отырып, өзіне таныс адамды, белгілі бір мекен мен оқиғаны сипаттап не суреттеп жазу эссе тақырыбынан ауытқымай, абзац түрлерін жүйелі құрастырып, көтерілген мәселе бойынша келісу-келіспеу себептерін айқын көрсетіп жазу («келісу, келіспеу» эссесі) «Қазақ тілі» пәні бойынша 6-7-сынып білім алушыларының біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру мақсатында төменде күрделі деген оқу мақсаттарының жобасы ұсынылды. 6-сынып 7-сынып Тыңдалым және айтылым тыңдалған мәтіннің мазмұнын түсіну, детальді ақпаратты анықтау тыңдалған мәтіннің мазмұнын түсіну, ұсынылған ақпарат бойынша факті мен көзқарасты ажырата білу Оқылым ауызекі сөйлеу және көркем сөйлеудің стильдік ерекшеліктерін қолданылған тілдік құралдар арқылы тану публицистикалық және ресми стиль ерекшеліктерін қолданылған тілдік құралдар арқылы тану Жазылым эссенің кіріспе, негізгі, қорытынды бөлімдерін сақтай отырып, өзіне таныс адамды, белгілі бір мекен мен оқиғаны сипаттап не суреттеп жазу эссе тақырыбынан ауытқымай, абзац түрлерін жүйелі құрастырып, көтерілген мәселе бойынша келісу-келіспеу 93 себептерін айқын көрсетіп жазу («келісу, келіспеу» эссесі) Әдеби тіл нормалары көнерген сөз, эвфемизм, дисфемизм, неологизм, термин, диалект сөз, кәсіби сөз, табу сөздердің қолданыс аясын түсіну және ажырата білу фразеологизм, мақал-мәтелдердің эмоционалды мәнін, көркемдік ерекшеліктерін түсініп қолдану «Қазақ тілі» пәні бойынша 7-8-сынып білім алушыларының біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру мақсатында төменде күрделі деген оқу мақсаттарының жобасы ұсынылды. 7-сынып 8-сынып Тыңдалым және айтылым әлеуметтік-қоғамдық, оқу-еңбек тақырыптарына байланысты диалог, монолог, полилогтердегі (интервью, пікірталас, жаңалық, ән, көркем әдеби шығармалар дан үзінді) автор көзқарасы мен көтерілген мәселені талдау әлеуметтік-қоғамдық, мәдени-тарихи тақырыптарға байланысты диалог, монолог, полилогтердегі (интервью, пікірталас үзінді) автор көзқарасы мен экспресивті-эмоционалды сөздердің рөлін талдау Оқылым публицистикалық және ресми стиль ерекшеліктерін қолданылған тілдік құралдар арқылы тану публицистикалық және ғылыми стиль ерекшеліктерін қолданылған тілдік құралдар арқылы тану Жазылым жанрлық және стильдік ерекшеліктеріне сай көркемдегіш құралдарды орынды қолдана отырып, шағын мақала, нұсқаулық, әңгіме құрастырып жазу жанрлық және стильдік ерекшеліктеріне сай тілдік құралдарды орынды қолданып, мақала, аннотация, тезис құрастырып жазу «Қазақ әдебиеті» (оқыту қазақ тілінде) Республиканың жалпы білім беретін мектептеріндегі оқу процесі ҚР БҒМ 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығымен бекітілген Үлгілік оқу жоспарларымен (2021 жылғы 26 наурыздағы № 125 бұйрығымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) жүзеге асырылады. «Қазақ әдебиеті» пәнінен 5-9-сыныптардағы оқу процесі «Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР БҒМ м.а. 2017 жылғы 25 қазандағы № 545 бұйрығымен (ҚР Әділет министрлігінде 2017 жылы 13 қарашада № 15982 тіркелген) бекітілген Негізгі орта білім беру деңгейінің «Қазақ әдебиеті» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы негізінде жүзеге асырылады. 94 Негізгі орта білім берудің үлгілік оқу жоспарын (төмендетілген оқу жүктемесімен) таңдаған білім беру ұйымдарындағы оқу процесі «Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР БҒМ 2020 жылғы 27 қарашадағы № 496 бұйрығымен бекітілген Негізгі орта білім беру деңгейінің 8-9-сыныптарына арналған «Қазақ әдебиеті» пәнінен оқу жүктемесі төмендетілген үлгілік оқу бағдарламасымен (оқыту қазақ тілінде) жүзеге асырылады. «Қазақ әдебиеті» пәнін оқытудың мақсаты – оқушылардың бойында гуманистік, адамгершілік-эстетикалық, ұлттық құндылықтарды тәрбиелеу; ұлттық әдеби туындылармен қатар әлем әдебиеті туындыларымен таныстыру; көркем шығарманы тануда қажетті біліммен қаруландыра отырып, шығарманы мазмұн мен түр бірлігінде көркемдік тұтастық пен көркемдік бейнені талдау, жинақтай білу, шығарма идеясын, жазушы ұстанымын бағалай білу дағдыларын қалыптастыру. «Қазақ әдебиеті» пәні әдебиетті өнердің басқа салаларымен (кескін, театр, кино, музыка) салыстыра қарастырып, өз ойын еркін, дәлелді, сараптай, салыстыра отырып жеткізе білетін тұлғаның қалыптасуына үлес қосады. Сонымен қатар әдебиетті «Қазақ тілі», «Тарих», «Орыс әдебиеті», «География» пәндері, мәдени, қоғамдық және тәрбиелік шаралармен байланыстыра отырып, жүзеге асыру көзделеді. Үлгілік оқу жоспарының түріне байланысты негізгі орта білім беру деңгейінде «Қазақ әдебиеті» пәнін оқытуға бөлінген апталық оқу жүктемесінің көлемі әртүрлі (28-сурет). 31-кесте. Оқу жүктемесінің көлемі Сынып Оқу пәнінің атауы Жалпы жүктеме, сағат Үлгілік оқу жоспары (жаңартылған мазмұн) Үлгілік оқу жоспары (төмендетілген оқу жүктемесімен) Апталық Жылдық Апталық Жылдық 5 Қазақ әдебиеті 2 68 2 68 6 Қазақ әдебиеті 2 68 2 68 7 Қазақ әдебиеті 2 68 2 68 8 Қазақ әдебиеті 3 102 2 68 9 Қазақ әдебиеті 3 102 2 68 95 «ҚР Білім және ғылым министрінің кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР БҒМ 2019 жылғы 26 шілдедегі № 334 бұйрығымен 9-сыныпқа арналған «Қазақ әдебиеті» пәнінің үлгілік оқу бағдарламасында К.Гамсунның «Аштық» романының орнына Қажығали Мұхамбетқалиевтің «Тар кезең» романы енгізілген. «Қазақ әдебиеті» пәнінің оқу бағдарламасы үш негізгі дағдыны басшылыққа алады: 1) түсіну және жауап беру; 2) анализ және интерпретация; 3) бағалау және салыстыру. «Түсіну және жауап беру» бөлімі аясындағы бөлімшелер білім алушылардың төмендегі дағдыларды үйренуіне мүмкіндік береді: - көркем шығарманың мазмұны мен пішінін анықтау және талдау; - әдеби шығарманың тұжырымдамасын айқындай білу; - көркем шығармадағы образды ашу және сипаттау; - шығарма үзінділерімен жұмыс істеу дағдыларын дамыту. «Анализ және интерпретация» бойынша: - әдеби шығарманың композициясын, композициялық амал-тәсілдерді талдау; - шығармадағы автор бейнесін анықтау, оның рөлін талдау; - көркем шығарманың тілін, көркемдегіш құралдардың қолданысын талдау; - көркемдегіш құралдарды пайдалана отырып, шығармашылық жұмыс жазу. «Бағалау және салыстыру» бойынша: - шығарманың тарихи және көркемдік құндылығына баға беру; - әдеби шығармаларды заманауи тұрғыда салыстырып, жаңашылдығына баға беру; - шығарманың құндылығын талдап, әдеби эссе жазу; - әдеби шығармаларды талдап, салыстыра отырып, сыни шолу және сыни мақала жазу дағдыларын дамыту. «Қазақ әдебиеті» пәнінен жаңартылған мазмұндағы оқу бағдарламасы оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға, сыни тұрғыдан ойлау дағдысын дамытуға ықпал етеді. Бұл пән әдеби шығармаларды оқытып қана қоймай, танымдық және коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруға да негізделген. Оқу бағдарламасында оқушылардың жас ерекшеліктерінің танымдық мүмкіндіктеріне сәйкес пәннің мазмұны мен білім, білік, дағдыларының көлемі анықталған. Әр сыныпта оқытылатын шығармаларды таңдау кезінде қазіргі замандағы баланың жас ерекшелігімен қатар танымдық ерекшеліктері де ескерілген. Көркем шығармаларды толық оқу міндеттеледі. Сол арқылы оқушыға автордың идеясын толық түсінуіне, шығарманы жан-жақты талдай алу 96 қабілетін дамытуға және оқырмандық қабілетін қалыптастыруға мүмкіндік беріледі. Көркем шығарманы саналы түрде түсініп, талдап, зерттеп, кейіпкерлерді салыстырып, олардың әрекетіне баға беріп, сол шығармалар арқылы оқырмандық сауаттылығын қалыптастыру көзделеді. Қазақ әдебиеті туындылары жасөспірімдердің рухани қажеттіліктері мен даму мүмкіндіктеріне сәйкестендіріле, қазақша ойлау және сөйлеу, жазу, тыңдағанын түсіну, монолог, диалог, пікірталас жасау дағдыларын қалыптастырып, талдап, тану негізіне сәйкес құрылған. Қазақ әдебиетінің әр кезеңінде жазылып, өзінің көркем құндылығын жоғалтпай келе жатқан туындылармен танысу арқылы оқушы әдеби талдау, сыни ойлау қабілеттеріне ие болып, шығармашылдық ізденіске қадам басады. Оқу мақсаттары белгілі бір тарау бойынша ұзақ мерзімді жоспарда көрсетілген тізімге сай жүзеге асады. Мұғалімнің сабаққа әзірлейтін тапсырмалары келесі критерийлерге сәйкес болуы қажет: - тапсырманың, оның мақсаты мен орындалуының қолжетімділігі; - сараланған тапсырмаларды ұсыну; - сын тұрғысынан ойлауды дамытуға мүмкіндік беру; - проблемалық оқытуға негізделуі; - бағалау мүмкіндіктерінің бар болуы. Эссе, шығарма жазу, презентация жасау және т.б.бойынша тапсырма беру барысында мұғалімге оқушыларды тапсырманың критерийлерімен таныстыру ұсынылады. «Қазақ әдебиеті» пәні бойынша бір сабақта бір немесе бірнеше оқу мақсатын алуға болады. Мұғалім оқу мақсаттарының комбинациясын шебер пайдалана білуі керек. Пәнаралық байланыс – оқытудың ерекше категориясы болғандықтан, оқушылардың әдебиеттен жүйелі білім алуын күшейтіп, оқу әдістерін белсендіреді. Әдебиет сабағындағы пәнаралық байланыс оқушылардың эстетикалық талғамын және сурет, музыка, кино өнерлеріне ұмтылысын қалыптастырады. Шығармадағы тарихи шындық пен көркемдік шешім көрінісін, топонимикалық, ономастикалық атаулардың маңыздылығын түсіне отырып, оқылған шығарманы бейнелеу және музыка өнерімен ұштастыра отырып, пәнаралық байланысты кеңінен қолдану оқушының дүниетанымын қалыптастырады. Қазақ тілі мұғалімдері оқушыларды өздігінен білім алуға, шешім қабылдауға қабілетті ынталы, қызығушылығы жоғары, өзіне сенімді, жауапкершілігі жоғары, өзінің және өзгенің іс-әрекетіне талдау жасай алатын жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған қағиданы ұстанады. Мұғалімдер оқушылардың бойында бұл қасиеттерді әртүрлі оқыту тәсілдерін қолдану арқылы тәрбиелейді және дамытады: - сенімді қатынас пен ынтымақтастық ахуалын қалыптастыру үшін жағдай жасау; 97 - әрбір оқушының жеке пікірін тыңдау және алынған білімдер мен түсініктерді қолдану, оларды дамыту маңыздылығына мән беру; - іс-әрекеттердің белсенді түрлерін ұйымдастыру және тиянақты сараланған тапсырмалар мен жаттығулар арқылы ынталандыру және дамыта оқыту; - оқушылардың сабақта зерттеу жұмыстарын жүргізуін қажет ететін проблемалық жағдаяттар туындату және проблемаларды шешу стратегияларын модельдеу және көрсету; - «оқу үшін бағалауды» қолдану арқылы оқушылардың оқуына қолдау көрсету; - белсенді оқуға және зерттеу жобаларын орындауға негізделген оқушылардың зерттеу іс-әрекеттерін қолдау; - оқушылардың сын тұрғысынан ойлау дағдыларын дамыту; - өз ойын жеткізе білу және дәлелдер келтіре алу, мәселелерді анықтау үшін өз пікірлерін жеткізу, болжам құру және ұсыныс жасау қабілетін дамытуға ынталандыратын жағдайлар жасау; - оқушылардың жеке мүмкіндіктерін және жас ерекшеліктерін есепке ала отырып, сараланған тапсырмалар әзірлеу; - жеке, жұптық, топтық және ұжымдық оқыту әдістері белсенді қолданылатын жалпы сыныптық жұмыс түрлерін ұйымдастыру. Оқушыларды оқытудың ең жоғары стандарттарын қамтамасыз етуде мұғалімдердің қолданатын оқыту тәсілдері (яғни, педагогикалық әдістемелер) маңызды болып табылады. Оқытудың барлық аспектілері сындарлы оқыту теориясымен үйлеседі. Сындарлы оқыту тәсілдері білім берудің «дәстүрлі» әдістерімен салыстырғанда, оқыту кезінде жоғары нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Сындарлы оқыту тәсілдері оқушылардың алдыңғы білімдерімен ұштастырыла отырып, жаңа білім алуы туралы тұжырымдамаға негізделген. Бұл жерде ең маңыздысы: оқушылардың алдыңғы алған дағдылары жаңа дағдыларды меңгеруге ықпалын тигізеді, ал егер ол ескерілмесе, онда білім тереңге бармай, үстірт меңгерілген таяз білім болады. Мұндай үстірт білім оқушыға қазіргі әлемде жетістікке жету үшін қажетті жоғарыда аталған сын тұрғысынан ойлау, рефлексия және басқа да дағдыларды, алған білімін өмірде қолдануына кері әсерін тигізеді. Оқушылар білімді толықтай меңгеру үшін ақпаратты енжар қабылдамай, сабаққа белсенді қатысуы керек. Оқушылардың алған білімдерімен жұмыс істеуіне, оны әрі қарай өңдеп, өз дағдыларын арттыруға мүмкіндік беретін тапсырмалар орындауға жағдай жасау маңызды. ҚР БҒМ 2020 жылғы 27 қарашадағы № 496 бұйрығымен бекітілген Негізгі орта білім беру деңгейінің 8-9-сыныптарына арналған «Қазақ әдебиеті» пәнінен оқу жүктемесі төмендетілген үлгілік оқу бағдарламасының ерекшеліктері: Негізгі орта білім беру деңгейінің 8-9-сыныптарына арналған «Қазақ әдебиеті» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасын жүзеге асыру бойынша ұзақ мерзімді жоспарда төмендегі оқу мақсаттары қысқартылды: 98 8-сыныптың 1-тоқсанында: 8.1.1.1 әдеби шығарманың жанрына байланысты сюжеттік желілерін, эпилог, прологтарды анықтау; 8.2.1.1 композицияны тұтастан бөлшекке, бөлшектен тұтасқа қарай талдау; 2-тоқсанда: 8.1.2.1 әдеби шығарманың идеясы мен пафосын ұлттық мүдде тұрғысынан ашу; 3-тоқсанда: 8.1.4.1 көркем шығармалардан алған үзінділерді өз көзқарасын дәлелдеу үшін орынды қолдану; 8.2.4.1 шығармадан алған үзінділерді қайта өңдеп креативті жазу; 8.3.4.1 шығарма бойынша жазылған әдеби сын-пікірлерге сүйене отырып, өзіндік сыни пікір жазу; 4-тоқсанда: 8.1.3.1 көркем шығармадағы кейіпкерлерді сомдауда тура және жанама мінездеулерді жіктеу; 8.2.3.1 шығармадағы көркемдегіш құралдардың (психологиялық параллелизм, перифраз, сатира, ирония, гротеск, эллипсис) қолданысын талдай отырып, автор стилін анықтау; 9-сыныптың 1-тоқсанында: 9.1.2.1 эпикалық, поэтикалық, драмалық мәтіндердегі композициялық амалдарды талдау; 9.2.1.1 эпикалық, поэтикалық, драмалық мәтіндердегі композициялық амалдарды талдау; 2-тоқсанда: 9.2.1.1 эпикалық, поэтикалық, драмалық мәтіндердегі композициялық амалдарды талдау; 9.3.4.1 әдеби шығарманы қазақ әдебиеті мен әлем әдебиеті үлгілерімен салыстыра талдап, шағын сыни мақала жазу; 3-тоқсанда: 9.2.4.1 автор стиліне сүйене отырып, шығармашылық жұмыс жазу; 9.3.2.1 шығармадағы ұрпақтар сабақтастығы көрінісін заманауи тұрғыда салыстырып, жаңашылдығына баға беру; 4-тоқсанда: 9.3.4.1 әдеби шығарманы қазақ әдебиеті мен әлем әдебиеті үлгілерімен салыстыра талдап, шағын сыни мақала жазу қысқартылды. Төменде оқу пәнінен бөлім бойынша жиынтық бағалау саны көрсетілген (32-кесте). 99 32-кесте. Бөлім бойынша жиынтық бағалау саны Сынып Бөлім/ортақ тақырып бойынша жиынтық бағалау рәсімдерінің саны 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 5-сынып 2 2 2 2 6-сынып 2 2 2 2 7-сынып 2 2 2 2 8-сынып 2 2 2 2 9-сынып 2 2 2 2 Негізгі орта білім беру деңгейінің 6 және 7-сыныптарында «Қазақ әдебиеті» пәнінің базалық мазмұнына «Өлкетану» материалдары кіріктірілген. Өлкетану – бұл туған өлкенің тарихы, табиғаты мен экологиясы, экономикалық, әлеуметтік-құқықтық дамуы, рухани шыққан тегі, әдебиеті және көркемөнері. Өлкетану өзіңнің туған жерінді аялауды, сүюді ғана үйретіп қоймайды, сондай-ақ ол туралы білуіңді, тарихқа, өнерге, әдебиетке қызығушылық танытуға, мәдениет деңгейін көтеруге үйретеді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы аясында әзірленген «Өлкетану» материалдарын оқыту: - білім алушылардың ежелгі дәуірден бастап қазіргі уақытқа дейінгі туған жер аумағында болып жатқан тарихи процестердің негізгі кезеңдері мен ерекшеліктері туралы білім қалыптастыру; - туған өлкенің табиғи байлықтары, тарихи ескерткіштері және мәдени нысандары туралы білімдерін кеңейту; - туған өлкенің дәстүрлі қолөнері, мәдени және әдеби мұралары мен өңір мақтанышына айналған адамдар туралы білімдерін кеңейту; - туған өлкенің бірегей табиғаты, тарихы мен мәдениетіне деген құрмет сезімдеріне тәрбиелеу; оларды қорғауға жауапкершіліктерін арттыруға бағытталған. Өлкетану материалдары 6, 7-сыныптарда 2 сағаттан 4 сағат көлемінде оқытылады. Өлкетану материалдары оқу бағдарламасының базалық білім мазмұны мен ұзақ мерзімді жоспардың 3 және 4-тоқсандарына енгізілді. Оқу бағдарламасы бойынша тоқсандағы бөлімдер мен бөлім ішіндегі тақырыптар бойынша сағат сандарын бөлу мұғалімнің еркінде болғандықтан «Өлкетану» материалдарын кіріктіріп оқыту ұсынылады. Өлкетану материалдарын оқытудың ерекшеліктері: Өлкетану мәдени және ұлттық сәйкестікті дамыту мен сақтаудың маңызды міндетін орындайды. Өлкетанулық білім жаңа буынды аймақтың мәдени құндылықтарымен қамтамасыз етіп отыратын әлеуметтік-мәдени ақпарат көзінің бірі.Бұл жеке тұлғаның мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік береді. 100 6-сыныпта «Менің туған өлкем өлеңдер мен прозада», «Өлкені сипаттау өнері» тақырыптарын оқытуда білім алушыларды туған өлкенің табиғаты және тарихы сипатталатын поэтикалық және прозалық шығармаларды, туған өлкенің ақындары мен жазушыларының шығармашылығын білуге, олардың шығармашылығы туралы деректер жинауға және мәтіннің ақпараттылық, оның көркемдік, тілдік ерекшеліктері негізінен өлкетану сипаттамаларын талдауға үйрету ұсынылады. 7-сыныпта «Туған өлке публицистика беттерінде», «Менің туған өлкем» электрондық энциклопедиясы» тақырыптарын оқытуда өңірде шығатын газетжурналдарды білуге, туған өлке туралы, шындық көзқарас тұрғысынан адамдар туралы мақалалар мен очерктерді ақпараттылығы, мазмұнының тереңдігі, эмоционалдық әсері тұрғысынан талдауға, энциклопедия ұғымын түсінуге, энциклопедияға қажетті материалдарды іріктей білуге, электрондық энциклопедия құрастырудың ұжымдық жұмысына қатысуға баулу ұсынылады. «Қазақ әдебиеті» пәні бойынша білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру жөнінде ұсынымдар 2021-2022 оқу жылының басында «Қазақ әдебиеті» пәні бойынша шектеу шаралары кезіндегі оқу жылдарында жіберілген білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру және жаңа оқу жылының оқу бағдарламасын меңгерту бағытында мақсатты шаралар жыл бойы жүргізілуі тиіс. Соған байланысты мектептерге 2021-2022 оқу жылында оқушылардың өткен оқу жылдарындағы біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру және жаңа оқу жылына арналған оқу бағдарламасындағы оқу мақсаттарының меңгерілуін қамтамасыз ету бойынша жұмыс жоспарының реті ұсынылды. 2021-2022 оқу жылында білім алушылардың өткен оқу жылдарындағы біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру және жаңа оқу жылына арналған оқу бағдарламасындағы оқу мақсаттарының меңгерілуін қамтамасыз ету бойынша мақсатты жұмыс жоспарын дайындаудың реті (әрбір пән мұғалімі үшін) № Жұмыс мазмұны Диагностикалық жұмыс (I тоқсанның I аптасында) 1 Өткен оқу жылдарындағы пәннің оқу бағдарламасының оқу мақсаттары бойынша әкімшілік диагностикалық бақылау жұмысын жүргізу 2 Оқу мақсаттары бойынша білімінде олқылығы бар оқушылардың санына байланысты өткен тақырыптардың ішінен қиындық тудырған тақырыптар мен оқу мақсаттарын анықтау. Мысалы, қандай да бір тақырыпты меңгермеген оқушылардың саны көп болса, сол тақырып күрделі болып есептеледі. Тақырыпты меңгермеген оқушылардың саны аз болса, ол тақырыптың күрделілігі төмен болып есептеледі Жоспарлау жұмысы (I тоқсанның II аптасында) 3 Пәннің оқу бағдарламасы бойынша жаңа оқу жылында өтілетін тақырыптар мен оқу мақсаттарына сәйкес келетін өткен оқу жылдарындағы күрделі тақырыптар мен оқу мақсаттарын анықтау 4 Сәйкес келетін тақырыптар мен оқу мақсаттарын анықтағаннан кейін қысқа мерзімді сабақ жоспарларын мақсаттарды үйлестіре, кіріктіре отырып әзірлеу. Жаңа 101 тақырыптар мен оқу мақсаттарын меңгеру үшін өткен оқу жылдарындағы тақырыптар бойынша білімінде олқылығы бар оқушыларға алдын ала дайындалып келуге берілетін тапсырмалар әзірлеу. 5 Пәннің оқу бағдарламасы бойынша жаңа оқу жылындағы тақырыптар мен оқу мақсаттарына сәйкес келмейтін өткен оқу жылдарының күрделі тақырыптары мен оқу мақсаттарын анықтау 6 Жаңа бағдарламаға сәйкес келмейтін өткен оқу жылдарының күрделі тақырыптары мен оқу мақсаттары бойынша білімінде олқылықтары бар оқушылардың тізімін жасау және топтастыру 7 Білімінде олқылықтары бар оқушылардың топтарымен өткізілетін кеңес беру кестесін жасау 8 Білімінде олқылықтары бар оқушыларға өткізілетін кеңес беруді сәйкес келетін жаңа тақырып пен оқу мақсатына сабақ жоспарлаудан бұрын өткізу 9 Білімінде олқылықтары бар оқушылардың топтарымен өткізілетін кеңес беру кестелерін жоспарлау принциптері: - жаңа сабақтан бұрын кеңес беру; - жұмыс күндеріне сыймаған жағдайда сенбілік немесе жексенбілік кеңес беру; - II, III, IV тоқсандық каникул күндеріндегі кеңестер; - жазғы мектеп күндеріндегі кеңестер 10 Жаңа сабақтан бұрын кеңес өткізу топтарын анықтау, кестесін жасау 11 Сенбілік немесе жексенбілік кеңес өткізу топтарын анықтау, кестесін жасау 12 Каникул күндеріндегі кеңес өткізу топтарын анықтау, кестесін жасау 13 Жазғы мектеп күндеріндегі кеңес тақырыптарын анықтау, кестесін дайындау 14 Жаңа оқу жылында оқу пәндері бойынша білім алушылардың білім сапасына жүйелі мониторинг жүргізу кестесін және талдау жұмысының жоспарын дайындау (бұл жерде білім алушының өткен оқу жылы бойынша білімінің сапасы да, олқылықтары да көрінеді): - қыркүйектің екінші аптасы (диагностикалық әкімшілік бақылау); - бөлім бойынша жиынтық бағалау (БЖБ) кестесі; - тоқсан бойынша жиынтық бағалау (ТЖБ) кестесі. Жүзеге асыру және талдау жұмысы (оқу жылы бойы) 15 Пән бағдарламасы бойынша оқу мақсаттары кіріктірілген қысқа мерзімді сабақ жоспарымен сабақты ұйымдастыру арқылы оқушылардың біліміндегі олқылықтарын толықтыра отырып жаңа оқу мақсаттарына қол жеткізу 16 Жаңа сабақтан бұрын кеңес беру кестесі бойынша сабақ жүргізу арқылы оқушылардың біліміндегі олқылықтарын толықтыра отырып жаңа мақсаттарға қол жеткізу 17 Жаңа сабақтан бұрын сенбілік немесе жексенбілік кеңес беру арқылы оқушылардың біліміндегі олқылықтарын толықтыра отырып жаңа мақсаттарға қол жеткізу 18 Каникул күндерінде кеңес беру арқылы оқушылардың біліміндегі олқылықтарын толықтыра отырып жаңа оқу мақсаттарына қол жеткізу 19 Жазғы мектеп күндеріндегі кеңес өткізу кестесі бойынша сабақ жүргізу арқылы оқушылардың біліміндегі олқылықтарын толықтыру 20 Білім алушылардың білім сапасына жүргізілген жүйелі мониторинг жұмысының нәтижелерін: - диагностикалық бақылау жұмысының талдамалық есебін; - тоқсан бойынша жиынтық бағалау жұмысының талдамалық есебін әдістемелік бірлестікте, әдістемелік кеңесте, педагогикалық кеңесте; - бөлім бойынша жиынтық бағалау жұмысының талдамалық есебін әдістемелік бірлестікте; - оқу жылының қорытындысы бойынша талдамалақ есепті әдістемелік бірлестікте және педагогикалық кеңесте талдау және талқылау 102 1. Диагностикалық жұмыс 1) пән бойынша өткен оқу жылдарының бағдарламасындағы тақырыптар мен оқу мақсаттары бойынша әкімшілік диагностикалық бақылау жұмысын жүргізу; 2) жүргізілген диагностикалық бақылау нәтижесі бойынша өткен оқу жылдарында оқытылған тақырыптар мен оқу мақсаттарынан білімінде олқылықтары бар білім алушылардың саны арқылы күрделі тақырыптар мен оқу мақсаттарын анықтау; 2. Жоспарлау жұмысы 1) өткен оқу жылдары мен жаңа оқу жылының оқу бағдарламаларындағы сәйкес келетін күрделі тақырыптар мен оқу мақсаттарын қысқа мерзімді сабақ жоспарын әзірлеуде кіріктіру; 2) жаңа сабақты жоспарлаудың алдында өткен оқу жылдарындағы тақырыптар мен оқу мақсаттары бойынша білімінде олқылығы бар оқушыларға алдын ала тапсырмалар әзірлеу; 3. Жеке консультациялар өткізу Өткен және жаңа оқу жылдарына арналған оқу бағдарламаларындағы сәйкес келмейтін тақырыптар мен оқу мақсаттары бойынша білім алушы санын 15-тен асырмай, жеке консультациялар, қосымша сабақтар («жексенбілік мектеп», «каникул кезіндегі мектеп») өткізу кестесін әзірлеу; 4. Жүзеге асыру, талдау жұмыстары 1) пәнді оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін (саралап оқыту, кейс-стади, тақырыптық талқылау, іскерлік ойын, жобалық және зерттеу жұмыстары, модульдік оқыту және т.б.) қолдану; 2) білім алушылардың білім сапасына жүйелі мониторинг жүргізу кестесін әзірлеу және талдау жұмысын жоспарлау; 3) білімдегі олқылықтардың орнын толықтыру мақсатында жүзеге асырылған оқу мақсаттарын БЖБ, ТЖБ тапсырмаларын құрастыруда ескеру; 4) БЖБ, ТЖБ нәтижелері негізінде білім алушылардың білім сапасына жүйелі мониторинг жүргізу және талдау; 5) білім алушылардың білім сапасына жүргізілген мониторинг жұмысының нәтижесін әдістемелік бірлестікте, әдістемелік кеңесте, педагогикалық кеңесте талқылау ұсынылады. Қысқа мерзімді сабақ жоспарын әзірлеуде кіріктіріп өткізуге ұсынылатын күрделі оқу мақсаттары: 4-сыныптың «Әдебиеттік оқу» пәнінің оқу бағдарламасындағы «4.1.3.1 шығарманың тақырыбы және қорытынды бөлімі негізінде сюжеттің дамуын болжау, оның себебін түсіндіру» деген оқу мақсатын 5-сыныптағы «5.1.1.1 әдеби шығарманың жанрына қарай фабуласы мен сюжеттік дамуын сипаттау» деген оқу мақсатымен кіріктіруге болады. 5-сыныптағы «5.2.3.1 шығармадағы тілдік бейнелеу, суреттеу құралдарының (теңеу, эпитет, ауыспалы мағынадағы сөздер, қайталау, өлең құрылысы) мағынасын анықтау» деген оқу мақсатына сабақ жоспарлау кезінде 4-сыныптағы «шығармадан әдеби көркемдегіш құралдарды (теңеу, кейіптеу, эпитет, аллитерация, әсірелеу) табу және оларды қолдану» оқу мақсатын 103 кіріктіру арқылы 4-сыныпта жіберген білімдегі олқылықты толықтыруға болады. 5-сыныпта бастауыш сыныптан келген оқушылар эссе жазуды бірден меңгеріп кете алмайды. Сондықтан 4-сыныпта өткен «4.1.5.1 өз ойын, сезімін, көзқарасын өмірде болған, өзге шығармадағы ұқсас оқиғалармен салыстыра отырып білдіру» деген оқу мақсатын қайталап, сол бойынша жұмыс жүргізу арқылы эссе жазуға үйреткен дұрыс. 5-сыныпта «5.2.3.1 шығармадағы тілдік бейнелеу, суреттеу құралдарының (теңеу, эпитет, ауыспалы мағынадағы сөздер, қайталау, өлең құрылысы) мағынасын анықтау» деген күрделі оқу мақсатын 6-сыныптағы «6.2.3.1 шығармадағы көркем ауыстыруларды (троптарды: метафора, кейіптеу, метонимия, гипербола, литота, аллегория, антитеза, градация, арнау) анықтау» оқу мақсатымен біріктіріп, тапсырмалар ұсыну; «5.3.2.1 кейіпкерлерді шынайы өмірмен салыстырып бағалау» деген оқу мақсатын 6-сыныпта «6.3.1.1 шығармадағы кейіпкерлерді өзара салыстыра отырып, тарихи және көркемдік құндылығына баға беру», «6.3.2.1 кейіпкерлер жүйесінің заманауи жаңашылдығын өзара салыстырып баға беру» деген оқу мақсаттарына жаңа сабақты жоспарлау кезінде кіріктіру; 7-сыныпта «7.2.4.1 шығармадағы оқиға желісін өзіндік көзқарас тұрғысынан дамытып жазу» деген оқу мақсатын 8-сыныптағы «8.2.4.1 шығармадан алған үзінділерді қайта өңдеп креативті жазу» оқу мақсатымен; «7.3.1.1 кейіпкерлердің іс-әрекеті мен автор берген портреттік мінездемені салыстырып, тарихи және көркемдік құндылығына баға беру» деген оқу мақсатын «8.3.1.1 шығарманың тақырыбы мен идеясын осы тектес басқа шығармалармен салыстырып, тарихи және көркемдік құндылығын бағалау» оқу мақсатына кіріктіріп, сабақ жоспарлау ұсынылады. Жаңа оқу жылының бағдарламасына сәйкес келмейтін күрделі оқу мақсаттары бойынша жеке консультациялар өткізуге ұсынылатын күрделі тақырыптар мен оқу мақсаттары: 6-сыныпта: «6.1.3.1 әдеби туындыдағы кейіпкердің типтерін тек тұрғысынан сипаттау»; «6.3.4.1 шығармада көтерілген мәселенің әлеуметтік рөлі туралы сыни хабарлама жасау»; 7-сыныпта: «7.1.3.1 көркем шығармадағы кейіпкерлердің типтерін жасалу тәсілдері тұрғысынан анықтау», «7.3.4.1 әдеби шығарманың эстетикалық құндылығы туралы шағын сыни шолу жазу»; 8-сыныпта: «8.1.3.1 көркем шығармадағы кейіпкерлерді сомдауда тура және жанама мінездеулерді жіктеу», «8.3.4.1 шығарма бойынша жазылған әдеби сынпікірлерге сүйене отырып, өзіндік сыни пікір жазу; 9-сыныпта: «9.3.4.1 әдеби шығарманы қазақ әдебиеті мен әлем әдебиеті үлгілерімен салыстыра талдап, шағын сын мақала жазу». 104 5-9-сыныптарда «Қазақ әдебиеті» пәнінен оқытылатын шығармалардың ішінде өткен оқу жылдарында толық оқуға мүмкіндік болмаған немесе оқушыларға қол жетімсіз болған шығармаларды қосымша сыныптан тыс не каникул кездерінде оқуға ұсыну қажет. «Қазақ әдебиеті» пәні бойынша қайталауға және бекітуге арналған шығармалар тізімі: - А.Алтай «Прописка» әңгімесі; - М.Әуезов «Көксерек» әңгімесі; - М.Шаханов «Нарынқұм зауалы» өлеңі; - Т.Әбдіков «Қонақтар» әңгімесі; - Б.Момышұлы «Ұшқан ұя» әңгімесі; - Т.Ахтанов «Күй аңызы» әңгімесі; - Р.Мұқанова «Мәңгілік бала бейне» әңгімесі; - Ғ.Мүсірепов «Ұлпан» романы; - Қажығали Мұхамбетқалиев «Тар кезең» романы. «Қазақ әдебиеті» пәні бойынша оқу процесін қашықтан оқыту тәртібінде ұйымдастыру Оқу процесін қашықтан оқыту тәртібінде ұйымдастыруға арналған ұсынымдар: - педагогтің ең қолайлы инфрақұрылымы мен білім беру контенті бар интернет-платформаны таңдауы; - Үлгілік оқу бағдарламасындағы оқу мақсаттарын, материалды мұқият іріктеуі; - сабақтың оқу мақсатына сәйкес оқу материалын сапалы дайындауы; - ақпараттың реттілігін, жүйелілігін, сабақтастығын және т.б. сақтауы; - сабақ мазмұны мен уақытын ұтымды бөлуі; - өткен материалдың қысқаша мазмұны: жаңа тақырыпты түсіндіру үшін қажетті және логикалық байланысы бар жаңа тақырыптың негізгі ережелерін қажеттілігіне қарай мазмұндауы; - білім алушылардың назарын жаңа материалды оқып үйренуге қажет болуы мүмкін білімдер мен дағдыларға аударуы; - сабақ жоспарына сәйкес жаңа материалды мазмұндауы; - материалды бекітуге арналған ұсынымдар беруі; - негізгі дидактикалық принциптерді ескеруі: ғылымилығы, көрнекілігі, қолжетімділігі, танымдылығы, теорияның практикамен байланысы, оқу материалының оқылуы/эстетикалығы; - оқу тапсырмаларын оқу мақсатына және ұсынылған көлемге сәйкес, орындау тәртібі мен уақыт шығындарын, сондай-ақ білім алушылардың жеке мүмкіндіктері мен ерекше қажеттіліктерін ескере отырып әзірлеуі; - теледидар, ақпараттық-коммуникациялық және мультимедиалық технологияларды тиімді қолдануы; - түрлі ақпараттық оқыту материалдарын қолдануы: мәтіндік, презентациялар, графикалық, медиа, суреттер, кестелер, инфографика және тағы басқалар; 105 - оқушылардың дағдыларын дамытуға бағытталған тапсырмалар мен белсенді әдіс-тәсілдерді қолдануы; - бүкіл сынып қатысатын, топтық немесе жұптық жұмыс түрлерін, оқушылардың жеке жұмыс істеуін ұйымдастыруы; - оқушыларға өз бетінше жұмыс істегенде жетістікке жетуге мүмкіндік беретін жобаларды ойлап табуы және ұйымдастыруы; - көркем шығармаларды толық оқуға, қосымша әдебиеттер оқуға кеңес беруі және оны қадағалауы; - білім алушылармен тікелей байланыс (стриминг) жасап, орындалған жұмыстарды талдап, білім алушыларға кері байланыс (комментарийлер, ұсынымдар) беріп отыруы; - білім алушыларға, оның ішінде білім алуға ерекше қажеттілігі бар, үлгерімі төмен білім алушыларға қажет болған жағдайда жеке кеңес беруі ұсынылады. Әдістемелік бірлестік отырыстарында қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің кәсіби біліктілігін жетілдіру (әдістемелік бірлестік, жас мамандар мектебі, педагогикалық шеберлігін жетілдіру мектебі, шығармашылық топ және т.б.) бойынша ұсынылатын тақырыптар: 1. Жаңартылған білім беру бағдарламасы негізінде сабақты жоспарлау мен критериалды бағалау; 2. Тиімді сабақ. Жоспарлау. Бақылау. 3. Рефлексия – мұғалімнің кәсіби дамуының негізі; 4. Оқу мақсаттарынан сабақ мақсаттарына шығу жолдары; 5. Қалыптастырушы бағалау – бағалаудың тиімді тәсілі; 6. Тыңдалым дағдысын қалыптастыруда кездесетін қиындықтар және оны шешу жолдары; 7. Тыңдалым дағдысын қалыптастыратын белсенді әдістер; 8. ҚМЖ құрудың тиімділігі мен артықшылығы; 9. Lesson Study жүргізу жолдары және күтілетін нәтижелер; 10. Тыңдалым материалдарын пайдаланудың тиімді жолдары; 11. Грамматикалық тақырыптарды лексикалық тақырыптармен сабақтастырудағы шеберлік; 12. Сабақта саралап оқытуды жүзеге асыру; 13. «Эссе жазу стратегиясы туралы»; 14. Білім беруде қолданылатын сандық технологиялардың тиімділігі. Негізгі білім беру деңгейіне арналған «Қазақ тілі», «Қазақ әдебиеті» пәндерінің үлгілік оқу бағдарламалары бойынша құрылған жаңа білім мазмұны мұғалімді де, оқушыны да оқу әрекетіне белсенді қатысуға, өз пікірін айтуға, өзінің сөйлеген сөзіне дәлел келтіруге, кейіпкерлер арқылы өмірлік ситуацияларды шешу жолдарын ізденуге, ең бастысы жаңаша ойлайтын тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік береді. 106 «Қазақ әдебиеті» пәні бойынша сыныптан тыс жұмыстар мен тәрбиелік ісшараларды жоспарлау және ұйымдастыру кезінде 2021-2022 оқу жылында аталып өтілетін мерейтойлық күнтізбелік күндерге назар аударуды ұсынамыз. Мерейтой тізімі Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының сайтына орналастырылады (www.nao.kz). Мектепте сыныптан тыс жұмыстар төмендегі шаралар арқылы жүзеге асады: - мекемелерде, табиғат аясында, мәдени мекемелерде, мұражайларда; - таңдауы бойынша еркін сабақтар, оқу пәндері бойынша сайыстар мен олимпиадалар жүргізу; - оқу бағдарламаларына сай қосымша арнаулы сабақтар өткізу; - кіріктірілген және пәнаралық оқу сабақтарын жүргізу; - мерейтой иелеріне арналған тәрбие сағаттарын, әдеби кештер, мәнерлеп оқу сайыстарын, эссе, мазмұндама, шығарма жазу сайыстарын және т.б. ұйымдастыру. Сыныптан тыс жұмыстар білім алушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, алған білімдерін тереңдетіп, өздігінен іздене білуге үйретеді. Сонымен қатар теориялық білімін кеңейтіп толықтырады және білім алушылардың жеке қабілетін дамыта түседі.  «Қазақ әдебиеті» пәнінен оқушыларды кітап оқуға баулу, сөйлеу тілін дамыту мақсатында тоқсандық және жазғы демалыс кездерінде оқитын оқу бағдарламасына қосымша көркем шығармалардың тізімі Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының сайтына орналастырылады (www.nao.kz). Көркем шығармалардың тізімі оқушылардың жас ерекшелігі мен келесі сыныпта оқылатын және оқулықта үзіндісі ғана берілетін шығармалар ескеріліп жасалды. Жаңа оқу жылының басында жазда оқыған шығармалары бойынша «Оқушы күнделігі», «Мен оқыған кітап» және т.б. тақырыптарда көрме өткізуге болады. Көрмеге әр оқушы өзі оқыған туынды бойынша шығармашылық жұмысын ұсынады. Жұмыс фотоколлаж, эссе, жарнама, сурет т.с.с. түрде жасалуы мүмкін. Оқушылардың жұмысын арнайы сарапшылар талдап, қорытындысын шығарады. «Оқырман күнделігі» тақырыбындағы іс-шарада оқушы оқыған шығарманың мазмұнын: • сұрақ қою; • тірек сөздерді жазу; 107 • оқиғаның түйінін жазу; • оқиғаны суретке түсіру түрінде дәптерге түсіреді. Оқыту қазақ тіліндегі мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдеріне қосымша материалдар алу үшін ұсынылатын сайттар: 1. http://nao.kz - Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының ресми сайты; 2. http://ustazuni.kz - мұғалімдерге арналған сайт; 3. https://infourok.ru/ - ұстаздарға арналған білім көтеру, ашық сабақтар сайты; 4. http://mugalimder.kz - республикалық сайт; 5. http://bilimland.kz – ұстаздар мен білім алушыларға арналған сайт; 6. http://abai.kz- ақпараттық-танымдық сайт; 7. http://bilimger.kz- білім порталы; 8. http://ustaz.kz - ашық сабақтар сайты; 9. http://sabak- шығармашыл мұғалімдер сайты; 10. http://sabaqtar.kz/kazaksh/ - Қазақстан ұстаздарына арналған әдістемелік сайт; 11. http://bilimsite.kz/ustaz - білімділер сайты; 12. http://ped.kz - ұстаздардың әлеуметтік порталы; 13. http://oqu-zaman.kz - ұстаздар мен білім алушыларға арналған қосалқы білімді сайт; 14. http://tarbie.org - ұстаздар сайты; http://kazbilim-edu.kz- оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін қазақ тілі сабақтарында тиімді пайдалану Абай мектептері желісінде білім беру және оқу процесін ұйымдастыру туралы Елбасы Н.Ә. Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында рухани жаңғырудың басты шарты деп білім беруде тек полиглот, цифрлы қаруланған, бәсекеге қабілетті тұлғаны емес, өз тілі мен әдебиетін сүйетін, туған жерінің тарихын білетін, ұлттық коды сақталған, ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеуді атап көрсеткен. Осыған орай, бүгінгі таңда ұлттық сананы жаңғырту негізінде қазақша ойлай алатын, қазақ тілінің қоғамдық-әлеуметтік қызметін түсінетін, тілдік нормасын сақтап жаза алатын, лингвоэтика, сөйлеу мәдениеті заңдылықтарын білетін және қазақ тілін функционалды-коммуникативті аспектіде талдап, ұлттық тіл деңгейінде қолдана алатын тұлғаны қалыптастыру қажеттілігі туындап отыр. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 988 қаулысында Экономика қажеттіліктеріне және өңірлік ерекшеліктерге сәйкес кәсіптік даярлықтың сабақтастығы мен үздіксіздігін қамтамасыз етуде: «Мемлекеттік тілді басым дамыту білім беруді әдіснамалық және ғылыми- 108 әдістемелік сүйемелдеу, оның ішінде қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқыту есебінен күшейтілетін болады. Ол үшін гуманитарлық пәндерді тереңдетіп оқытатын Абай атындағы мектептер мен мектеп-интернаттарының желісі құрылатын болады», – деп атап көрсетілген. Абай мектептері желісінде білім беру және оқыту процесі қазақ тілінде жүргізіледі. Қазақ тілі мен әдебиеті ҚР БҒМ 2020 жылғы «27» қарашадағы № 496 бұйрығының 7-қосымшасы негізінде «Негізгі және жалпы орта білім беру деңгейінің қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын гуманитарлық бағыттағы мамандандырылған Абай мектептері желісінің 5-11-сыныптарына арналған «Қазақ тілі», «Қазақ әдебиеті», «Абайтану» пәндерінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламалары бойынша оқытылады. «Қазақ тілі» пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі: 1) 5-сынып – аптасына 3 сағат, оқу жылында – 102 сағат; 2) 6-сынып – аптасына 3 сағат, оқу жылында – 102 сағат; 3) 7-сынып – аптасына 3 сағат, оқу жылында – 102 сағат; 4) 8-сынып – аптасына 4 сағат, оқу жылында – 136 сағат; 5) 9-сынып – аптасына 4 сағат, оқу жылында – 136 сағатты құрайды. «Абай мектептеріне» арналған жаңартылған оқу бағдарламасындағы грамматиканың берілуі: лексика-грамматикалық бөлім, грамматикалық материал, сөйлеу әрекетінің түрлері және оқыту мақсаттарынан тұрады. Мысалы: лексика-грамматикалық бөлім: 1. Қазақстан бейнесі. Қазақстанның өткені мен келешегі. Шешендік сөздер. Грамматикалық материал: Ойталқы (диспут). Ғылыми стильдің тілдік ерекшеліктері. Сөйлеу әрекетінің түрлері: тыңдалым және айтылым, оқылым, жазылым, әдеби тіл нормаларынан тұрады. 1. «Абай мектептерінде» грамматиканы оқытуда мәтінтануға үйрететін міндеттер: Мазмұнын тану. ҰМЖ-дағы мәтіндегі негізгі ойды тап, сұрақ құрастыр деген сияқты мазмұнды түсінуге бағытталған жаттығулар құрастырудан тұрады (бағдарламада нақты көрсетілген). Стилі мен жанрын тануда әр стильге, әр жанрға тән тілдік қолданыстарды ажырату үшін мәтін ішіндегі тіл құралдарын түстеп таныту арқылы орта мектепке сай лингвистикалық білім беру (тілдік талдаулар). 2. Мәтін тудыру дағдысын қалыптастырудағы айтылым бөлімінде: айтылым кезінде ерін үндестігі мен буын үндестігін сақтау, сөйлеу техникасын жетілдіру, сөйлеу мәдениетін сақтау арқылы шешендік өнердің қырларын меңгерту (5-11). Жазылым бөлімінде: емле мен тыныс белгі нормаларын сақтай отырып, қарапайым диктант, мазмұндама жазудан бастап түрлі стильдегі және жанрдағы мәтіндерді (эссе) жазу дағдыларын жетік меңгеру. Мәтіндерді типтей білу (5-11-сыныптар) берілген. «Абай мектептері» желісіндегі оқу процесі Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2020 жылғы «27» қарашадағы № 496 бұйрығымен бекітілген Негізгі орта білім беру деңгейінің қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете 109 оқытатын гуманитарлық бағыттағы мамандандырылған желілік «Абай мектептері» желісінің 5-9-сыныптарына арналған «Қазақ әдебиеті» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы негізінде (оқыту қазақ тілінде) жүзеге асырылады. «Абай мектептері» желісінің 5-9-сыныптарына арналған «Қазақ әдебиеті» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының мақсаты – сөз өнерін мәдени мұра, ұлттық құндылық ретінде түсініп, бағалай алатын, интелектуалдық эстетикалық деңгейі, адамгершілік ұстанымы жоғары шығармашыл тұлға қалыптастыру. «Абай мектептері» желісінің «Қазақ әдебиеті» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы шиыршық әдісімен қатар хронологиялық жүйені сақтай отырып, қарапайымнан күрделіге қарай оқыту принципіне негізделген. Қазақ әдебиеті» пәні бойынша оқу жүктемесінің жоғары шекті көлемі: 1) 5-сынып – аптасына 5 сағат, оқу жылында – 170 сағат; 2) 6-сынып – аптасына 5 сағат, оқу жылында – 170 сағат; 3) 7-сынып – аптасына 5 сағат, оқу жылында – 170 сағат; 4) 8-сынып – аптасына 5 сағат, оқу жылында – 170 сағат; 5) 9-сынып – аптасына 5 сағат, оқу жылында – 170 сағатты құрайды. «Қазақ әдебиеті» пәнінің оқу бағдарламасы үш негізгі дағдыны басшылыққа алады: 1) оқу және түсіну; 2) талдау және жинақтау; 3) бағалау (салыстыру) және шығармашылық (өнім). «Оқу және түсіну» бөлімінде: көркем шығарманы пайымдап, мәнерлеп, талдап оқиды, мәтіндегі қолданысын түсінеді; шығарма үзінділерімен жұмыс жасайды; шығармадағы өзекті мәселе мен идеялық мазмұнын ашады және көркем шығармадағы форма мен мазмұн бірлігін ажырата алады; көркем шығарма желісі бойынша ауызша, жазбаша интерпретация жасайды. «Талдау және жинақтау» бөлімінде: әдеби шығарманың композициялық құрылымын анықтайды; көркем шығарманың образдар жүйесі мен типтік кейіпкерлерді ажыратады; көркем шығарманың тілі мен стилін біледі; көркемдік тәсілдерді талдап, қазақ және әлем әдебиетіндегі құндылықтарды айқындайды. 1) «Бағалау (салыстыру) және шығармашылық (өнім)» бөлімінде: көркем шығармадағы тарихи шындық пен көркемдік шешімді ажыратады; рухани және көркемдік құндылығын табады; әдеби шығармашылықпен айналысады; әдеби эссе мен әдеби сын жаза алады. «Абай мектептері» желісінің 5-9-сыныптарына арналған «Қазақ әдебиеті» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасында оқытылатын шығармалар тізімінде: ауыз әдебиетінің үлгілері, ертегілер, батырлар жыры, аңыз-әңгімелер, ежелгі дәуір әдебиеті, шешендік сөздер, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, соның ішінде халық ақындары, айтыс өнері, би-шешендер, сал-серілер, әнші-ақындар; ХХ ғасыр әдебиеті, соның ішінде балалар әдібиетінің өкілдері, қазіргі заман әдебиетінің авторлары мен шығармалары және әдеби жанрлар (сатира, фантастика, детектив) қамтылды. 110 Білім алушылар оқу мақсаттары жүйесі бойынша шығарма мәтініндегі жекелеген ұғымдардың концептілік, символдық қызметін түсініп, образдар мен мотивтердің туынды идеясымен байланысын анықтай алатын болады. Сонымен қатар туынды желісі бойынша көркем шығарманы автор ізімен баяндап жазу, шығармадағы көріністі әңгімелеп жазу, ойтолғау, хат, ертегі, өтірік өлең, әңгіме жазу, кейіпкер монологі мен диалогін жазу, әдеби эссе, блог, миниатюра, ғылыми жоба және рецензия мен әдеби сын жазумен айналыса алады. Көркем шығарманы өзге жанрда ауызша, жазбаша интерпретациялап, киносценарий, инсценировка сияқты шығармашылық жұмыстар жасай алады. «Абай мектептері» желісіне жаңа оқу пәні – «Абайтану» пәні енгізілді. «Абайтану» пәні бойынша оқу процесі ҚР БҒМ 2020 жылғы 27 қарашадағы № 496 бұйрығымен бекітілген Негізгі орта білім беру деңгейінің қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын гуманитарлық бағыттағы мамандандырылған желілік «Абай мектептері» желісінің 5-9-сыныптарына арналған «Абайтану» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы негізінде (оқыту қазақ тілінде) жүзеге асырылады. «Абайтану» пәні 3 бағытта оқытылады: 1) тілтанымдық: Абай шығармаларын талдау; 2) тұлғатанымдық: Абай Құнанбайұлы туралы естеліктер мен ғылыми еңбектерді оқыту; 3) дүниетанымдық: интеграциялық байланыс. «Абайтану» пәнінің жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының мақсаты – Абай шығармаларының тілдік ерекшелігі арқылы қазақ әдеби тілінің құнарын, көркем сөздің қуатын, эстетикалық күшін, идеялық мазмұнын меңгертіп, ұлттық мінез-құлық, сапалық ерекшеліктерді, ұлттық кодты таныту, гуманистік-көркемдік, мәдени-тарихи, ұлттық құндылықтарды бағалай алу құзыретін дамыту; Абайдың «Толық адам», ар ілімі, адамгершілік мұрат-мақсаты, пәлсапалық көзқарастары арқылы тұлғалық қасиеттерді танытып, білімгерлердің өзіндік даму бағытын, сыни ой-пайымын қалыптастыру; әдеби тіл және әдеби формалар арқылы өз ойын еркін жеткізе алатын, өзіндік ұстанымы бар, түрлі жағдайда оңтайлы шешім қабылдауға қабілетті тұлға қалыптастыру. «Абайтану» пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі: 1) 5-сынып – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 34 сағат; 2) 6-сынып – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 34 сағат; 3) 7-сынып – аптасына 1 сағат, оқу жылында – 34 сағат; 4) 8-сынып – аптасына 2 сағат, оқу жылында – 68 сағат; 5) 9-сынып – аптасына 2 сағат, оқу жылында – 68 сағатты құрайды. «Абайтану» пәні білімінің мазмұны келесі бөлімдерге бөлінген: 1) оқу және түсіну; 2) талдау және жинақтау; 3) бағалау (салыстыру) және шығармашылық (өнім). «Оқу және түсіну» бөлімінде: мәтінді түсініп, мәнерлеп негізгі ой түйіндерін пайымдап оқу, мәтіннің тілдік ерекшелігін (лексикалық, образдық мәнін) игеру, шығарма үзінділерімен жұмыс, шығармадағы өзекті мәселе, идеялық мазмұн, (ауызша, жазбаша) интерпретация; 111 «Талдау және жинақтау» бөлімінде: әдеби шығарманың композициялық құрылымы, көркем шығарманың идеялық мазмұны, образдар жүйесі, типтік характер, көркем шығарманың тілі, стилі, көркемдік тәсілдер; «Бағалау (салыстыру) және шығармашылық (өнім)» бөлімінде: шығармадағы тарихи шындық және көркемдік шешім, рухани және көркемэстетикалық құндылық; әдеби шығармашылық; әдеби сын бөлімшелері қамтылған. Оқытылатын көркем шығармалар тізімінде Абайдың өлеңдері, қарасөздері мен поэмалары, сондай-ақ М.Әуезовтің «Абайдың өмірбаяны», «Зерек те талапты жас» мақалаларымен қатар қосымша оқуға да шығармалар тізімі ұсынылған. «Русский язык и литература» оқу пәні (оқыту орыс тілінде емес) Важность учебного предмета «Русский язык и литература» для школ с нерусским языком обучения определена приоритетным статусом русского языка как средства межнационального общения в Республике Казахстан и его значимостью в создании полиязычного пространства. Изучение учебного предмета «Русский язык и литература» способствует развитию коммуникативных навыков в устной и письменной речи. Учебный предмет «Русский язык и литература» способствует становлению мировоззрения учащегося, дает возможность пользоваться информацией различных сфер: социально-бытовой, социально-культурной, научно-технической, учебно-профессиональной; помогает ориентироваться в общемировом образовательном пространстве. Целью учебной программы по учебному предмету «Русский язык и литература» является формирование коммуникативных навыков, основанных на владении системой разноуровневых языковых средств, соблюдение правил и норм русского литературного языка, правил речевого этикета, употребление языковых единиц в речевой деятельности, ориентированной на ситуацию общения, что способствует развитию функциональной грамотности учащихся. Учебная программа направлена на развитие всех видов речевой деятельности: слушания, говорения, чтения и письма. Программа предусматривает планирование такого урока, в котором сочетается материал по чтению и грамматике. Это определяет его структуру: каждое занятие должно содержать работу над текстовым материалом и работу над языковым материалом (орфографические, грамматические правила, определения, упражнения по развитию устной и письменной речи). Реализация основной цели обучения русскому языку как неродному – формирование навыков речевой деятельности – обеспечивается охватом таких сторон в изучении языка, как расширение словарного запаса, приобретение навыков самостоятельной передачи мыслей на русском языке. При планировании урока учитель руководствуется основным нормативным документом – Учебной программой, а также Долгосрочным планом. В этом документе определены цели обучения, которые должны быть 112 реализованы в и четверти, и в разделе. Далее учитель может опираться на среднесрочный план, в котором содержатся рекомендуемые действия по организации учебного процесса, составляет краткосрочный план. Планирование урока зависит oт этапа обучения, т. е. от того, формируется речевой навык (умение) впервые или закрепляется и автоматизируется. Для формирования коммуникативных умений обучающихся каждый урок должен быть организован как урок развития речи, на котором учащиеся слушают и читают различные тексты, рассуждают, анализируют, пишут. Обучающиеся участвуют в коллективном обсуждении разных точек зрения, ищут и используют информацию для решения познавательных задач, активно занимаются самостоятельным поиском решения учебной проблемы. При организации урока необходимо руководствоваться целями, указанными в учебной программе и долгосрочном плане. Цель обучения может быть основой для нескольких уроков, каждый из которых будет иметь микроцель. Данная цель в течение изучаемого раздела может повторяться три раза. Например, на первом уроке учитель может дать понятие о синонимах, антонимах, омонимах, организовать работу с текстом, где обучающиеся находят данные лексические единицы и т.д. На втором уроке отрабатываются навыки использования изученных понятий в речи, а на третьем – ученики создают устные высказывания. Центральное место на уроках отводится развитию самостоятельной деятельности обучающихся. Рекомендуется оптимальное сочетание группового обучения с индивидуальным подходом. Индивидуальный подход особенно нужен обучающимся, у которых плохо развита речь, а также малообщительным, молчаливым или, наоборот, чрезмерно активным, несдержанным. Успешность изучения русского языка как неродного может быть достигнута за счет использования в обучении современных технологий личностной ориентации, деятельностного подхода, обязательного введения в курс языковых дисциплин технологии активизации деятельности учащихся. Эффективности урока способствует использование современных образовательных технологий: – развивающее обучение; – коллективная система обучения (КСО); – технология решения исследовательских задач (ТРИЗ); – исследовательские и проектные методы; – технология модульного и блочно-модульного обучения; – технология «дебаты»; – технология развития критического мышления; – лекционно-семинарская система обучения; – технология использования в обучении игровых методов: ролевых, деловых и других видов обучающих игр; – обучение в сотрудничестве; – информационно-коммуникационные технологии; – здоровьесберегающие технологии; 113 – система инновационной оценки «портфолио»; – технологии интерактивного и дистанционного обучения; – использование информационных технологий. В своей работе учителя могут использовать данные сайтов: https://portalobrazovaniya.ru/servisy/publik/publ?id=6939 –русский как неродной; http://predmet.kz учителя Казахстана https://uchitelya.kz/russ-yazyk/ образовательный интернет-портал https://pedforum.kz/tags педфорум Казахстана. Облако тегов. Русский язык https://kazpryal.kz/ сайт Казахстанской ассоциации преподавателей русского языка и литературы Обновленное содержание обучения предполагает реализацию комплексного подхода в развитии языковой, речевой (в том числе этнокультурной), коммуникативной компетенции на основе функциональной грамотности и в общем направлении воспитания языковой личности; актуализацию самостоятельной работы учащихся по лингво-коммуникативному развитию и совершенствованию. Обучение строится на основе учета теории обучения второму языку, при котором соблюдается главное условие – коммуникативная направленность изучения материала. Объем учебной нагрузки по учебному предмету «Русский язык и литература» составляет: в 5-м классе – 3 часа в неделю, 102 часа в учебном году; в 6-м классе – 3 часа в неделю, 102 часа в учебном году; в 7-м классе – 3 часа в неделю, 102 часа в учебном году; в 8-м классе – 3 часа в неделю, 102 часа в учебном году; в 9-м классе – 3 часа в неделю, 102 часа в учебном году. Требования к уровням языковых компетенций: 5 класс Слушание понимает общее содержание текста продолжительностью не более 2-3 минут, определяет тему текста; понимает значение слов бытовой и духовно-нравственной тематики; понимает основное содержание фольклорных произведений и произведений письменной литературы; определяет основную мысль текста на основе вопросов; составляет вопросы по содержанию текста Говорение владеет словарным запасом, включающим синонимы, антонимы, омонимы; пересказывает основное содержание близко к тексту; соблюдает орфоэпические нормы; создает высказывание (описание, повествование) на основе иллюстраций; участвует в диалоге, правильно понимая реплики и предоставляя обратную связь; оценивает высказывание с точки зрения соответствия предложенной теме Чтение понимает общее содержание текста, определяет ключевые слова и словосочетания; определяет стилистические особенности текстов разговорного стиля (письма, дневники), художественного стиля (стихотворение, сказка); формулирует вопросы по содержанию текста и отвечает на них; владеет видами чтения (ознакомительное, комментированное), читает по ролям; 114 составляет план по опорным словам; анализирует содержание небольших фольклорных произведений и произведений письменной литературы, определяет тему и основную идею; извлекает необходимую информацию из различных источников по предложенной теме; сравнивает содержание и тему текстов Письмо умеет создавать тексты (письмо, дневник, стихотворение, сказка), используя элементы разговорного и художественного стилей; излагает основное содержание текста на основе прослушанного, прочитанного и/или аудиовизуального материала; представляет информацию в виде рисунков; пишет творческие работы на литературные темы, выражая свое отношение к героям художественных произведений или их поступкам; пишет эссе по данному началу/концу, учитывая особенности текста повествования или описания; правильно пишет безударные падежные окончания; применяет знаки препинания в простых предложениях с обращениями и однородными членами 6 класс Слушание понимает основную информацию сообщения продолжительностью до 2-4 минут, определяет ключевые слова; понимает значение слов социально-культурной тематики; понимает содержание рассказов, поэтических произведений; определяет тему и основную мысль, характеризует и оценивает поступки персонажей, героев лирического произведения; определяет основную мысль текста на основе ключевых слов и словосочетаний; прогнозирует содержание текста по ключевым словам Говорение умеет вести беседу по изучаемой и изученной теме; выявляет информацию в определенной ситуации; владеет словарным запасом, включающим фразеологические единицы, паронимы, заимствованные слова; пересказывает подробно, выборочно содержание текста; соблюдает лексические нормы, связанные с выбором соответствующих слов; создает высказывание (описание, повествование, рассуждение) с опорой на ключевые слова или план; оценивает высказывание, составленное с опорой на ключевые слова Чтение понимает основную информацию, определяет тему, цель или назначение прочитанного текста; определяет особенности текстов художественного стиля (рассказ, басня), официально-делового стиля (объяснительная записка, расписка, поздравление, объявление, реклама); определяет принадлежность текста к типу описания на основе характерных признаков; формулирует вопросы и отвечает на вопросы, выражая свое мнение по теме и/или поднимаемой проблеме; использует разные виды чтения, включая выборочное чтение; составляет простой план прочитанного текста; анализирует содержание художественных произведений небольшого объема, определяя особенности изображения главных и второстепенных персонажей-героев; извлекает необходимую информацию по предложенной теме из различных источников; сравнивает содержание текстов Письмо умеет создавать тексты (письмо, дневник, стихотворение, сказка), используя элементы разговорного и художественного стилей; излагает подробно содержание текста на основе прослушанного, прочитанного и/или 115 аудиовизуального материала; представляет информацию в виде иллюстраций, сюжетных рисунков, в том числе с использованием ИКТ; пишет творческие работы (в том числе на литературные темы) от лица героя с использованием эпитетов, сравнений и фразеологизмов; пишет эссе по картине/теме, учитывая особенности текста повествования, рассуждения, описания; правильно пишет безударные глагольные окончания; применяет знаки препинания в предложениях с прямой и косвенной речью 7 класс Слушание понимает текст продолжительностью 3-5 минут, извлекая необходимую информацию и\или определяя последовательность событий; понимает значение слов учебно-образовательной тематики; понимает содержание небольших прозаических и поэтических произведений; определяет сюжетную линию стихотворения; определяет основную мысль текста, опираясь на содержание текста; прогнозирует содержание по заголовку или началу текста Говорение пересказывает содержание, используя различные приемы сжатия текста; соблюдает морфологические нормы использования форм разных частей речи; создает аргументированное высказывание (рассуждение с элементами описания и\или повествования) на основе личных впечатлений и наблюдений; участвует в диалоге, обмениваясь мнениями по предложенной теме; составляет высказывание, основанное на личных впечатлениях/наблюдениях Чтение понимает главную и второстепенную информацию сплошных и несплошных текстов, связывая информацию с повседневными знаниями; определяет стилистические особенности текстов публицистического стиля (репортаж о событии, заметка, отзыв), официально-делового стиля (доверенность, заявление, договор, официальное поздравление, деловое письмо); формулирует проблемные вопросы по тексту, связывает информацию текста с другими фактами из реальной жизни; использует разные виды чтения, включая поисковое; составляет сложный план; анализирует содержание художественных произведений (поэтических, прозаических); извлекает необходимую дополнительную информацию из прочитанного материала; сравнивает содержание текстов Письмо умеет создавать тексты публицистического стиля (репортаж о событии, заметка, отзыв) и официально-делового стиля (доверенность, заявление, официальное поздравление, деловое письмо); излагает сжато содержание текста на основе прослушанного, прочитанного и/или аудиовизуального материала; представляет информацию в виде таблицы, схемы, диаграммы, графика; пишет творческие работы (в том числе на литературные темы); пишет эссе на основе цитат, пословиц, поговорок, крылатых выражений; правильно пишет гласные и согласные в разных частях слова, слова через дефис; применяет знаки препинания в предложениях с вводными словами и конструкциями 8 класс Слушание понимает основную, второстепенную и детальную информацию сообщения продолжительностью 4-6 минут; понимает значение слов историко-культурной тематики; понимает содержание прозаических, драматических и поэтических произведений; определяет ключевые моменты развития сюжета или конфликта прозаических, драматических и поэтических произведений; 116 определяет основную мысль текста, выявляя авторскую позицию; прогнозирует содержание по отрывку прослушанного текста Говорение сообщает информацию (сведения) о себе в устной и письменной форме, используя активный и пассивный словарный запас; пересказывает содержание текста с творческими дополнениями; соблюдает синтаксические нормы, включающие правила согласования и управления, употребления причастных и деепричастных оборотов; создает аргументированное высказывание (рассуждение с элементами описания и\или повествования) в виде таблиц, схем, диаграмм, графиков; участвует в диалоге по общественно-значимым проблемам, аргументируя свою точку зрения; оценивает высказывание, составленное на основе таблиц, схем, диаграмм, графиков Чтение понимает главную, второстепенную и детальную информацию сплошных и несплошных текстов; определяет особенности текстов публицистического стиля (статья, интервью, очерк, послание), официально-делового стиля (характеристика, автобиография, резюме); формулирует проблемные вопросы по тексту, позволяющие выдвигать идеи, интерпретации, предположения, и отвечает на разные типы вопросов; использует разные виды чтения, включая аналитическое чтение; составляет цитатный план; анализирует содержание художественных произведений (поэтических, прозаических, драматических); извлекает необходимую информацию из различных источников, определяя ее актуальность, достоверность, полезность и ценность; сравнивает содержание, языковые особенности прочитанного текста Письмо умеет создавать тексты публицистического стиля (статья, интервью, очерк, послание) и официально-делового стиля (характеристика, автобиография, резюме); излагает выборочно (по заданной проблеме) содержание текста на основе прослушанного, прочитанного и/или аудиовизуального материала; пишет творческие работы (в том числе на литературные темы), эссе; правильно выбирает слитное или раздельное написание НЕ с разными словами; применяет знаки препинания в предложениях с обособленными членами предложения 9 класс Слушание понимает текст продолжительностью до 5-8 минут; определяет подтекст, цель высказывания и отношение говорящего к событиям и героям, делая выводы; понимает значение слов общественно-политической тематики; понимает содержание прозаических, драматических, поэтических произведений, определяет слова, с помощью которых автор выражает эмоционально-оценочное отношение к героям, событиям; определяет основную мысль текста, учитывая структуру текста; прогнозирует содержание текста на основе утверждений Говорение владеет объемом словарного запаса, достаточным для эффективного общения по широкому кругу тем; пересказывает содержание текста, демонстрируя собственное понимание проблематики, оценивая позицию автора; соблюдает речевые нормы, включая в высказывания лексические и синтаксические единицы, соответствующие стилю; создает высказывания-рассуждения, высказывания-убеждения; участвует в дискуссии по предложенной проблеме; оценивает высказывания-рассуждения, высказывания-убеждения 117 Чтение понимает главную, второстепенную и скрытую (подтекст) информацию сплошных и несплошных текстов; определяет стилистические особенности текстов публицистического стиля (проблемная статья), научного стиля (аннотация, тезисы, статья), официальноделового стиля (инструкция, правило, отчет, закон); определяет принадлежность текста к различным типам на основе характерных признаков; формулирует вопросы, перефразируя информацию текста, и отвечает на них; использует разные виды чтения, владеет техниками критического мышления при чтении; составляет тезисный план; анализирует содержание художественных произведений, выявляя авторскую позицию и оценивая содержание произведения; извлекает и синтезирует информацию, делает выводы на основе полученных сведений, выражая собственное мнение; сравнивает тексты, анализируя содержание и определяя авторскую позицию Письмо умеет создавать тексты публицистического стиля (проблемная статья), научного стиля (аннотация, статья, тезисы) и официально-делового стиля (правило, отчет, инструкция); излагает информацию прослушанного, прочитанного и/или аудиовизуального текста; представляет информацию в виде отчета статьи, справки на основе таблиц, схем, диаграмм, графиков и наоборот; пишет творческие работы (в том числе на литературные темы), эссе; правильно пишет союзы, предлоги, частицы; правильно применяет знаки препинания в сложных предложениях Таблица 33. Лексический уровень владения Русским языком (Я2) Русский язык как неродно й Я 2 Уровни владени я русским языком Объе м уч. нагру зки з а год Кол -во сло в за оди н уро к Лексический уровень владения Я2 за не де л ю за уч. год Количество активных (новых, ключевых) слов Допустимые нормы по четвертям Лекс ика на вход е Лексика на выходе 1 2 3 4низк ий сред ний высокий 5 класс А2 - 5 90 ч. 3 9 270 63 63 81 63 444 714 870 6 класс А2 - 6 90 ч. 3 9 270 63 63 81 63 714 984 1190 7 класс А2 - 7 90 ч. 3 9 270 63 63 81 63 984 1254 1500 8 класс А2 - 8 90 ч. 3 9 270 63 63 81 63 1254 1524 1800 9 класс А2 - 9 90 ч. 3 9 270 63 63 81 63 1524 1794 2110 Примечания: *+12 ч.(в кажд ом классе на СОР) * в учебниках даны как ключевые слова (они включены в каждый урок по теме программы) * Наращивание создается в виде спирали из общего число активного (не считая пассивного) словарного запаса учащегося, который в норме составляет диапазон от низкого к высокому 118 Ниже представлено количество процедур суммативного оценивания за раздел (табл. 34). Таблица 34. Количество суммативных оцениваний по предмету «Русский язык и литература» Класс Количество суммативного оценивания за раздел тему 1 четверть четвчетверть 2 четверть 3 четверть 4 четверть 5 класс 2 2 2 2 6 класс 2 2 2 2 7 класс 2 2 2 2 8 класс 2 2 2 2 9 класс 2 2 2 2 Примечание: По языковым предметам в суммативном оценивании за раздел объединяются два вида речевой деятельности (например, аудирование и говорение, чтение и письмо) Алгоритм действий восполнения материала по предмету «Русский язык и литература» в школе с казахским языком обучения В 2021-2022 учебном году предмет «Русский язык и литература» в школе с казахским языком обучения будет представлять собой интегрированное содержание сложных тем предыдущего класса (языковой и литературоведческий материал) и последующего класса, так как возникает необходимость организации практической работы по употреблению изученного материала в системе упражнений. При этом речевые умения –аудирование, чтение, говорение, письмо – распределены по классам с учетом преемственности, повторяемость этих формируемых умений обеспечена программой. Восполнение пробелов знаний должно происходить по усилению практической работы в направлениях: языковой материал; типы текста; стиль текста, литературоведческий материал. Диагностическая работа: Необходимо провести контрольные работы в целях проверки умений правильно использовать в речи изученные языковые средства (5-9 классы), применять литературоведческие понятия при анализе художественного произведения (5-9 классы), определять тип текста (описание, повествование и рассуждение) - 5-9 классы и стиль текста (научный, публицистический, официально-деловой) - 7-9 классы. Проведение систематической работы за счет типовых заданий по формированию речевых умений позволит учащимся восполнить знания и умения на функциональной основе. Типовые задания для диагностической работы и для последующего восполнения знаний 119 Фонетико-орфоэпический и орфографический аспект (5-9 классы): определи различия в произношении и написании слов (даются слова), найди проверочные слова, если нет проверочных слов,запомни написание этих слов; Морфологический аспект (5-9 классы): поставь в текст слова, данные в скобках, в нужных формах (слова частей речи, изученных в предыдущем классе); Словообразовательный аспект (5-9 классы): найди в тексте однокоренные слова и определи их функцию в тексте; Синтаксический аспект (5-9 классы): Определи в тексте (объем три-пять предложений в рамках изучаемой речевой темы) главные и второстепенные предложения, задай вопрос от главных к второстепенным и выясни их роль в предложении. Стилистический аспект (7-9 классы): Определи стиль текста и обоснуй свой ответ (с 7 класса). Даются тексты официально-делового, научного, публицистического стилей. Можно предложить алгоритм рассуждения: 1) утверждение о принадлежности текста к тому или иному стилю; 2) доказательства: сфера применения, наличие стилистических черт текста, языковые средства, композиция текста. Речевой аспект (7-9 классы): Определи тип текста (описание, повествование, рассуждение). Обоснуй свой ответ: цель автора (доказать, сообщить о событии, описать объект, явление, действие); особенности композиции текста; языковые средства. Особое место занимает содержание работы по развитию литературоведческой компетенции обучающихся. Ниже приводится возможность восполнения знаний за счет повторения тем, изученных в предыдущем классе, в тесной связи с новыми темами программы текущего класса. Литературоведческий аспект 1) В 5 классе: Найди в тексте художественно-изобразительные средства языка (метафора, сравнение, метонимия) и определи, какую роль они выполняют; 2) В 6 классе; а) Составь сравнительную таблицу литературных жанров: рассказ, басня, повесть, поэма, миф, фантастика, волшебная сказка; б) Определи композицию и найди в рассказе зачин, сюжет, тему, идею, завязку, кульминацию, развязку, эпизод; в) Определи в стихотворении рифму, строфу; г) Найди в тексте художественно-изобразительные средства языка (метафоры, сравнения, метонимии, эпитеты) - в 6 классе используется задание 5 класса с добавлением эпитета; д) Раскрой понятия: лирика, лирический герой, герой произведения. 3) В 7 классе: Найди в тексте и определи функцию … в тексте (примеры - анафора, антитеза, контраст, метафора (из 5-6 кл), олицетворение, символ, сравнение(из 5-6 кл), эпитет(из 5-6 кл)). б) Определи композицию и найди в рассказе зачин, сюжет, тему, идею, завязку, кульминацию, развязку, эпизод (задания 6 класса повторяются в 7 классе) в) Дополни таблицу литературных жанров: рассказ, басня, повесть, поэма, миф, фэнтези, волшебная сказка 120 (задание 6-го класса) с дополнением таких жанров, как песня, рассказ, легенда (программа 7 класса). 4) В 8 классе: Найди в тексте и определи функцию … в тексте (примеры - аллегория (8 класс), анафора, антитеза, контраст, метафора (из 5-7 кл), олицетворение, символ, сравнение(из 5-7кл), эпитет(из 5-7 кл)). б) Определи композицию и сюжет произведения и найди в басне зачин, тему, идею, завязку, кульминацию, развязку (задания 6 -7 классов повторяются в 8 классе) в) Дополни таблицу литературных жанров: рассказ, басня, повесть, поэма, миф, фэнтези, волшебная сказка (задание 6-го класса) песня, рассказ, легенда (программа 7 класса) с дополнением таких жанров, как стихотворение, пьеса (программа 8 класса); г) Составь сравнительную таблицу следующих понятий: лирика, проза, комедия, драма, трагедия; д) В рамках следующих понятий оформи научную идею: устное народное творчество/фольклор, поговорка, пословица. 5) В 9 классе: а) Найди в тексте и определи функцию … в тексте (примеры – антитеза (9 класс), аллегория (8 класс), анафора, антитеза, контраст, метафора (из 5-7 кл), олицетворение гипербола, символ, сравнение(из 5-7кл), эпитет(из 5-7 кл)); ) б) В рамках следующих понятий оформи научную идею: авторская речь, афоризм; в) Составь сравнительную таблицу следующих понятий: лирика, проза, комедия, драма, трагедия (8 класс), эпос эпопея, миф, повесть, фантастика; г) Определи, какие произведения относятся к классическим (9 класс). При выполнении заданий ведется парная, индивидуальная и групповая работа с учетом пробелов знаний конкретных обучающихся. «Шетел тілі» оқу пәні Негізгі орта білім беру ұйымдарында жүргізілетін «Шетел тілі» («Ағылшын тілі», «Неміс тілі», «Француз тілі») оқу пәнінің жоспары «Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына сәйкес әзірленген. «Шетел тілі» оқу пәні бойынша оқу процесі ҚР БҒМ 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығымен бекітілген Үлгілік оқу жоспарымен (төмендетілген оқу жүктемесімен) (2021 жылғы 26 наурыздағы № 125 бұйрығымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) жүргізіледі. «Тиісті үлгідегі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2018 жылғы 30 қазандағы № 595 бұйрығына сәйкес білім беру ұйымдары меншік түрі мен нысанына қарамастан, үлгілік оқу жоспарын, оның ішінде оқу процесі жүзеге асырылатын төмендетілген оқу жүктемесі бар үлгілік оқу жоспарларын өздері таңдап алады. Төмендетілген оқу жүктемесі бар Үлгілік оқу жоспарлары бойынша «Шетел тілі» оқу пәнінің Үлгілік оқу бағдарламалары «ҚР БҒМ кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР БҒМ 2020 жылғы 27 қарашадағы № 496 бұйрығымен бекітілген. 121 «Ағылшын тілі» оқу пәні Негізгі орта білім беру деңгейінің «Ағылшын тілі» оқу пәні (оқыту қазақ тілінде, оқыту қазақ тілінде емес) бойыншa жаңартылған мазмұндағы оқу жүктeмeсінің көлeмі: 5-сыныптa – aптaсынa 3 сaғaт, оқу жылындa 102 сaғaт; 6-сыныптa – aптaсынa 3 сaғaт, оқу жылындa 102 сaғaт; 7-сыныптa – aптaсынa 3 сaғaт, оқу жылындa 102 сaғaт; 8-сыныптa – aптaсынa 3 сaғaт, оқу жылындa 102 сaғaт; 9-сыныптa – aптaсынa 3 сaғaт, оқу жылындa 102 сaғaт. «Ағылшын тілі» оқу пәндері (оқыту ұйғыр, өзбек, тәжік тілдерінде) бойыншa оқу жүктeмeсінің көлeмі: 5-сыныптa – aптaсынa 2 сaғaт, оқу жылындa 68 сaғaт; 6-сыныптa – aптaсынa 2 сaғaт, оқу жылындa 68 сaғaт; 7-сыныптa – aптaсынa 2 сaғaт, оқу жылындa 68 сaғaт; 8-сыныптa – aптaсынa 2 сaғaт, оқу жылындa 68 сaғaт; 9-сыныптa – aптaсынa 2 сaғaт, оқу жылындa 68 сaғaт. Негізгі орта білім беру деңгейінде ағылшын тілін оқытудың мақсаты – талдау, бағалау және шығармашылық ойлауын дамытуға ықпал ететін түрлі тапсырмалар арқылы білім алушылардың тілдік дағдыларын дамыту. Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Ағылшын тілі» оқу пәнінің бағдарламасында көрсетілген тілдік деңгейлер шетел тілін меңгеру құзіреттілігінің жалпыеуропалық жүйесіне (Common European Framework of Reference, CEFR) сәйкес әзірленген. Негізгі орта білім беру деңгейін аяқтағанда білім алушылар «Ағылшын тілі» оқу пәні бойынша тілді В1 деңгейінде меңгереді. Төмендегі кестеде негізгі орта білім беру деңгейінің әрбір оқу жылының аяқталуы бойынша ағылшын тілін меңгеру деңгейі көрсетілген (35-кесте): 35- кесте. Оқу бағдарламасы бойынша ағылшын тілін меңгеру деңгейлері Grade Language level 5 low-mid A2 6 mid-high A2 7 low B1 8 mid B1 9 high B1 «Ағылшын тілі» оқу пәнін оқыту үлгілік оқу бағдарламасының қосымшасындағы, оқу жылында меңгерілетін бөлімдер көрсетілген ұзақ мерзімді жоспарға сәйкес іске асырылады. Педагог тоқсандағы бөлім бойынша өтетін тақырыптардың реті мен сағатын өзі дербес түрде анықтай алады. 5-9-сыныптарға «Ағылшын тілі» оқу пәні жаңартылған мазмұндағы Үлгілік оқу бағдарламасы шиыршық әдісімен қатар хронологиялық жүйені сақтай отырып, қарапайымнан күрделіге қарай оқыту принципіне негізделген. 122 Үлгілік оқу бағдарламалары ҚР БҒМ және Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының сайтында https://nao.kz/ орналастырылған. Ағылшын тілі бойынша білім беру процесін ұйымдастыру коммуникативтік технологияларды (жобалар, сұхбаттар, рөлдік ойындар, пікірталастар, конференциялар, байқаулар, драматургия және т.б.) жан-жақты пайдалануды көздейді. «Ағылшын тілі» пәнін оқыту барысында қолданылатын әдебиеттер тізіміне шектеу қойылмайды, керісінше білім алушылардың жас ерекшелігі мен қызығушылығына сәйкес әртүрлі ресурстарды пайдалану ұсынылады. Формативті бағалау оқу мақсаттарына қол жеткізу барысын анықтау үшін және оқу процесін одан әрі құру үшін жүргізіледі. Бағалау ұсыныс беру арқылы жазбаша (дәптерлерде немесе күнделіктерде) немесе ауызша түрде жүзеге асырылады. Формативті бағалау кезінде педагог білім алушыларды кері байланыспен қамтамасыз етуі керек. Ағылшын тілі мұғалімі кері байланысты қажет ететін білім алушыларды және кері байланысты беру нысанын өзі анықтайды. Білім алушылардың оқу жетістіктері балл қою арқылы: - тиісті мемлекеттік органдардың шектеу шаралары кезінде; - карантин кезінде; - әлеуметтік, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар кезінде формативті бағаланады. Аталған жағдайларда оқу жетістіктерін бағалау бір балдан 10 балға дейінгі шекте жүзеге асырылады. Оқу пәнінен әр тоқсан сайын бөлім бойынша жиынтық бағалау (БЖБ) және 1 рет тоқсандық жиынтық бағалау (ТЖБ) өткізіледі. 5-9 сыныптарда БЖБ үшін максималды балл кемінде 7 және 20 балдан артық болмауы керек. Төменде бөлім бойынша жиынтық бағалау (БЖБ) нақты саны көрсетілген (36-кесте): 36-кесте. Бөлім бойынша жиынтық бағалау Сынып Бөлім бойынша жиынтық бағалау рәсімдерінің саны 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 5-сынып 2* 2* 2* 2* 6-сынып 2* 2* 2* 2* 7-сынып 2* 2* 2* 2* 8-сынып 2* 2* 2* 2* 9-сынып 2* 2* 2* 2* * Бөлім/ортақ тақырып бойынша жиынтық бағалауда сөйлеу қызметінің екі түрі біріктіріледі (мысалы, тыңдалым және айтылым; оқылым және жазылым) ТЖБ тілдік құзіреттіліктің барлық түрлерін: тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылымды тексеруді қамтиды. «Ағылшын тілі» оқу пәні бойынша жиынтық бағалау ерекшеліктері https://smk.edu.kz/ сайтында орналастырылған. Аралық бақылау мен тоқсандық қорытынды үшін жиынтық бағалау тапсырмаларын педагогтер өздері әзірлейді. 123 ТЖБ ұзақтығы - 45 минут. «Айтылым» дағдысы бөлек тексеріледі. ТЖБ үшін балл саны: 5-сыныпта – 20; 6-сыныпта – 22; 7-сыныпта – 24; 8-сыныпта – 24; 9-сыныпта – 24. «Ағылшын тілі» пәні бойынша оқу процесін ұйымдастыруға арналған ұсынымдар: 1) Білім беру процесін қашықтықтан ұйымдастыру кезінде ағылшын тілінің педагогтеріне білім алушылармен тығыз кері байланыс орнату ұсынылады; 2) Білім алушыларда ауызша және жазбаша сөйлеу мәдениетін (аудио - бейнежазбалар, фильмдер, әндер, ғылыми және ойын-сауық журналдарынан мақалалар) қалыптастыру мақсатында оқытудың түпнұсқа материалдарын пайдалану; ағылшын тілінде сипаттау, салыстыру, талдау, диалог, пікірталас жүргізу, қажетті дәлелдер келтіру, қорытынды жасау және қорыту дағдыларын қалыптастыру үшін БАҚ материалдарымен жұмыс істеу; анықтамалық және энциклопедиялық әдебиеттермен, электрондық ресурстармен өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру: білім алушыларда мінез-құлық мәдениетін қалыптастыру мақсатында жас ерекшеліктеріне сай мәтіндерді пайдалану ұсынылады. 3) Білім алушылардың зерттеу дағдылары мен оқу дағдыларын дамытуға бағытталған «Independent project» және «reading for pleasure» бөлімдеріне назар аудару ұсынылады. Жобалау жұмысының форматы мен мазмұны (тақырыптық мазмұны, қызмет түрлері мен нысандары, күтілетін нәтижелер, бағалау нысандары және т.б.) мектеп әдістемелік бірлестіктері ішінде талқылау; 4) Білім алушыларға шамадан тыс жүктеменің алдын алу мақсатында педагогке үй тапсырмасының көлемін реттеу ұсынылады (ҚР «Орта білім беру ұйымдарында үй тапсырмасын ұйымдастыру және орындау бойынша әдістемелік ұсынымдар», ҚР БҒМ 2017 жылғы «24» сәуірдегі № 182 бұйрығы). 5) Жазбаша және ауызша сөйлеу дағдыларын дамытатын оқу мақсаттарына ерекше назар аудару керек. Жазбаша тапсырмаларды көбірек орындаған жағдайда сабақтың коммуникативті сипаты өзгереді, оқу сапаасына нұқсан келуі мүмкін. Білім алушылардың оқу жетістіктерінің нәтижелерін тексеру кезінде педагог ауызша және жазбаша жұмыстарды орындауға арналған тапсырмалардың санының сәйкестігін қарастыру қажет; 6) Ағылшын тілінің мұғалімдеріне түрлі тапсырмаларды кезектестіріп, біріктіру ұсынылады: ауызша, жазбаша, міндетті, таңдау бойынша, жалпы, сараланған, жеке, аралас, шығармашылық. Шығармашылық сипаттағы тапсырмалар алдында сабақта дайындық жұмыстары жүргізіледі. 5-9-сынып білім алушылары үшін Ы.Алтынсариннің 180 жылдық мерейтойына орай оның еңбектерін насихаттау мақсатында шет тілінде (ағылшын, неміс, француз тілдері) диктант жұмыстарын жүргізу ұсынылады). 124 «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндері «2021-2022 оқу жылында оқу процесі 5-9-сыныптар жаңартылған білім беру мазмұнының келесі үлгілік оқу бағдарламалары бойынша жүзеге асырылады: «Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Неміс тілі» оқу пәні бойынша жаңартылған мазмұндағы Үлгілік оқу бағдарламасы» (ҚР БҒМ 2019 жылғы 26 шілдедегі № 334 бұйрығына 7-қосымша); «Нeгізгі opтa білім бepу дeңгeйінің 5-9-сыныптapынa apнaлғaн «Француз тілі» oқу пәні бoйыншa жaңapтылғaн мaзмұндaғы Үлгілік oқу бaғдapлaмaсы» (ҚР БҒМ 2019 жылғы 26 шілдeдeгі № 334 бұйpығынa 8-қoсымшa). Үлгілік оқу бағдарламалары ұзақ мерзімді жоспарға сәйкес жүзеге асырылады. Педагог тоқсан ішіндегі тақырыптарды зерделеу тәртібін және олардың сағаттарын өз қалауы бойынша бөледі. «Неміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндері бойынша оқу бағдарламалары білім алушылардың тілдік дағдыларын дамыту бойынша сөйлеу қызметінің төрт түрін (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым) дамытуға бағытталған. Негізгі орта білімді (5-9-сыныптар) аяқтаған кезде білім алушылар Жалпыеуропалық құзіреттілігіне сәйкес (Common European Framework of Reference/ CEFR) тілдік А2 деңгейін меңгерулері қажет. «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндері бойыншa оқу жүктeмeсінің көлeмі: 5-сыныптa-aптaсынa 3 сaғaт, оқу жылындa 102 сaғaт; 6-сыныптa-aптaсынa 3 сaғaт, оқу жылындa 102 сaғaт; 7-сыныптa-aптaсынa 3 сaғaт, оқу жылындa 102 сaғaт; 8-сыныптa-aптaсынa 3 сaғaт, оқу жылындa 102 сaғaт; 9-сыныптa-aптaсынa 3 сaғaт, оқу жылындa 102 сaғaтты құрайды. Оқу бaғдaрлaмалары ҚР БҒМ бұйрығымeн бeкітілгeн жәнe Ы. Aлтынсaрин aтындaғы Ұлттық білім aкaдeмиясының https://nao.kz/. сaйтындa орнaлaстырылғaн. Негізгі орта білім беру деңгейінде шетел тілін оқытудың мақсаты – талдау, бағалау және шығармашылық ойлауын дамытуға ықпал ететін түрлі тапсырмалар арқылы білім алушылардың тілдік дағдыларын дамыту. Сонымен қатар, оқу бағдарламасы ауызша және жазбаша көптеген дереккөздерімен жұмыс жасауды көздейді. Негізгі орта білім беру деңгейінің (5-9-сыныптар) білім aлушылaры «Нeміс тілі», «Француз тілі» оқу пәндері бойыншa кeлeсі тaқырыптaрғa бaйлaнысты лeксикaны мeңгeрeді (37-кесте). 37-кесте. Тақырыптар атауы 5-сынып Неміс тілі Француз тілі 1.Мектеп және оқу 1.1 Танысу. Менің мектебім. Сабақта 1.2. Сыныптағы заттар 1. Мектеп өмірі 1.1 Танысу 1.2 Оқу пәндері. Оқу құралдары 2. Жер – біздің үйіміз 2.1 Менің отбасым және достарым 2.2 Менің хоббиім 2. Адам. Отбасы. Үй 2.1 Менің шежірем 2.2 Отбасылық дәстүрлер 3. Қазақстан халықтарының тілі және мәдениеті 3.1 Біздің Отанымыз-Қазақстан. Қазақстан 3. Халықтардың тілі және мәдениеті 3.1 Ұлтттар және тілдер 125 бойынша саяхат. 3.2 Салт-дәстүр және фольклор 3.2 Атаулы күндер және мерекелер 4. Экология және өмір қауіпсіздігі 4.1 Ас және сусындар 4.2 Спорт. Тәні саудың –жаны сау 4. Салауатты өмір салты 4.1 Менің әуес ісім және бос уақытым 4.2 Менің талғамдарым 6 - сынып 1. Мектеп және оқу 1.1 Уақыт қанша болды? 1.2 Менің күн тәртібім 1. Мектеп өмірі 1.1 Күнделікті істерім 1.2 Жыл мезгілдері 2. Жер - біздің үйіміз 2.1 Менің қалам/менің ауылым 2.2 Менің пәтерім 2. Адам. Отбасы. Үй 2.1 Баспана 2.2 Менің қалам 3. Қазақ және неміс мәдениеті 3.1 Демалу және мәдениет 3.2. Мейрамдар, ұлттық тағамдар 3. Тіл және мәдениет 3.1. Мерекелер. Ұлттық тағамдар 3.2 Тағам 4. Салауатты өмір салты 4.1 Менің сүйікті спорт түрім 4.2 Менің отбасымдағы спорт 4. Салауатты өмір салты 4.1 Дене 4.2 Сыртқы келбет 7 - сынып 1. Менің Отаным 1.1. Меің өлкемнің көрнекі жерлері 1.2 Менің өлкемнің көрнекті тұлғалары 1. Туған өлкенің тарихы 1.1 Туған өлкенің көрнекі жерлері 1.2 Қала және ауыл 2. Өнер әлемінде 2.1 Кино және театр 2.2 Музыка және әдебиет 2. Мәдени мұра 2.1 Тарихи көрнекі жерлер 2.2 Киноға, театрға, концертке шақыру 3. Мамандықтар әлемі 3.1. Мен армандайтын мамандық 3.2 Болашақтағы мамандықтар 3. Бейбіт өмір және жасампаздық уақыты 3.1 Киім және мода 3.2 Таңдау және сатып алу 4. Адам және оның тілдік мүмкіндіктері 4.1 Германиядағы тілдік каникулдар 4.2. Әлемдегі оқушылардың алмасу бағдарламасы 4. Адам және оның мүмкіндіктері 4.1 Саяхат 4.2 Тілдік каникул 8 - сынып 1. Әлемдегі инновациялар 1.1 Интернет 1.2. Әлеуметтік желілер 1. Әлемдегі инновациялар 1.1 Масс-медиа. Интернет 1.2 Әлеуметтік желілер 2. Мәдени мұра 2.1 Қазақстан мен Германияның көрнекті тұлғалары 2.2 Әлемді өзгерткен жаңалықтар. Германияның тұлғалары. 2.3. Өткенге саяхат 2. Мәдени мұра 2.1 Әдебиет және кітапты таңдау 2.2 Кітапхана. Медиатека 3. Бейбітшілік пен жасампаздық уақыты 3.1 Мода 3.2 Киім стилі 3. Бейбіт өмір және жасампаздық уақыты 3.1 Қоршаған орта және экология 3.2 Күнделікті өмірдегі жақсы әдеттер 4. Адам және оның мүмкіндііктері 4.1 Ғылым мен мәдениеттегі ұлы жетістіктер 4.2 Спорттағы жетістіктер 4. Адам және оның мүмкіндіктері 4.1 Прогресс және адам өмірі 4.2 Менің жеке жетістіктерім 9 - сынып 1. Балама энергия көздері 1.2 Күн энергиясы 1.3 Жер энергиясы 1. Әлемдегі инновациялар 1.1 Жаңартылатын энергия көздері 1.2 Жасыл энаргияны дамыту 2. Кәсібилік және уақыт талабы: 2.1 Қазақстандағы және Германиядағы білім беру 2. Кәсіпқойлық - уақыт талабы 2.1 Қазақстандағы және Франциядағы білім беру 126 2.2 Мамандық таңдау 2.2 Мамандық таңдау 3. Тұлғалық даму 3.1 Мені шабыттандыратын тұлғалар 3.2. Менің жеке даму стратегиям 3. Тұлғалық даму 3.1 Сізді шабыттандыратын тұлғалар 3.2 Менің тұлғалық дамуым 4. Қазіргі замандағы адам 4.1 Адам және қоршаған орта. 4.2. Адами құндылықтар 4. Қазіргі замандағы адам 4.1 Тұлғааралық қатынастар 4.2 Ынтымақтастық. Өзара әрекеттестік Оқу пәнінен әр тоқсан сайын бөлім бойынша жиынтық бағалау (БЖБ) және 1 рет тоқсандық жиынтық бағалау (ТЖБ) өткізіледі. 5-9 сыныптарда БЖБ үшін максималды балл кемінде 7 және 20 балдан артық болмауы керек. Төменде бөлім бойынша жиынтық бағалаудың (БЖБ) нақты саны көрсетілген (38-кесте): 38-кесте. Жиынтық бағалау Сынып Бөлім бойынша жиынтық бағалау рәсімдерінің саны 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 5-сынып 2* 2* 2* 2* 6-сынып 2* 2* 2* 2* 7-сынып 2* 2* 2* 2* 8-сынып 2* 2* 2* 2* 9-сынып 2* 2* 2* 2* * Бөлім/ортақ тақырып бойынша жиынтық бағалауда сөйлеу қызметінің екі түрі біріктіріледі (мысалы, тыңдалым және айтылым; оқылым және жазылым). Тоқсандық жиынтық бағалауда (ТЖБ) тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылым сынды тілдік дағдылардың барлық түрлері тексеріледі. Аралық бақылау мен жиынтық бақылау үшін жиынтық бағалау тапсырмаларын педагогтер өздері әзірлейді. «Шетел тілі» пәні бойынша білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру жұмыстарын ұйымдастыру «Шетел тілі» пәні бойынша білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру бойынша жүйелі жұмыс төмендегідей міндеттерді шешуге бағытталған: • «Шетел тілі» пәні бойынша білім алушылардың үлгерімі мен білім сапасын арттыруға бағытталған кешенді шаралар қабылдау; • өзін-өзі бақылауға үйрету; • өзін-өзі бақылау қажеттілігін қалыптастыру; • орындалған жұмысқа жауапкершілік танытуға тәрбиелеу; • оқушылардың жеке шығармашылық қабілеттерін дамыту. «Шетел тілі» пәні бойынша оқушылардың біліміндегі олқылықтарды анықтау және қалпына келтіру бойынша жұмысты ұйымдастыру төмендегідей кезеңдерден тұрады: І кезең. Жалпы қателіктерді анықтау; II кезең. Қателерді түзету; 127 ІІІ кезең. Жіберілген қателіктерді талдау; IV кезең. Олқылықтарды жоюды жоспарлау; V кезең. Олқылықтарды жою. Сыныпта талдау жұмысын жүргізу; VI кезең. Алдын алу шаралары. І кезең. Жалпы қателіктерді анықтау Жазбаша жұмыстарды тексеру, ауызша жауап беру, өзіндік және өзара бақылау барысында жүзеге асады. Жазбаша жұмыстарды жүйелі түрде жүргізу және өзі дербес орындауын қатаң бақылау ұсынылады. Қателерді анықтауға арналған жазбаша жұмыстың тиімді түрлері: - оқу жылының басында және соңында қателіктерді талдау бойынша жеке өзіндік жұмыс үшін әр кестеге мәліметтер матрицасын және матрицалардың көшірмелерін құрастыра отырып, тестілеу беріледі; - оқу жылында дәстүрлі бақылау және кесімді бақылау жұмысы, теориялық материалды жазбаша зерттеу. Белгілі бір тақырыптың типтік қателері мен жалпы білім беру дағдықабілеттерін анықтауға бағытталған ББҚ (білім, білу, қабілет) ауызша тексеру. Тест тапсырмаларында есте сақтауды (меңгергендерді жаңғырту), ойлауды (салыстыру, дәлелдеу, жалпылау), сөйлеуді дамытатын сұрақтар қамтылуы тиіс. Ауызша емтиханның сапасы сұрақтардың іріктелуіне және олардың қойылу реттілігіне байланысты болуы қажет. Әрбір сұрақ логикалық түрде толық, қысқа және нақты болуы керек. Білім алушылардың бойында өзін-өзі бақылау дағдылары мен қабілеттерін қалыптастыру олардың қателіктерін өз бетінше табуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ол тәрбиелік, психологиялық, педагогикалық тұрғыдан тиімді. Мысалы, мынадай формаларды пайдалануға болады: «Қатені тауып, түсіндіріңіз» (өзіңіздің сыныптасыңыз жасаған, педагог жоспарлаған), «Жауабын тексеріп, қатесін түсініңіз», «Жауабыңызды бағалаңыз». Мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетінің сапасы мен тиімділігін өзара бақылау педагогке білім алушылардың білімін тексеруге көмектеседі және адалдық пен әділеттілік, ұжымшылдық сияқты жеке қасиеттерінің дамуына ықпал етеді. Білімді өзара тексеру білім алушылардың белсенділігін дамытады, білімге қызығушылығын арттырады. Өзара бақылау барысында білім алушылардың жеке ерекшеліктері ашылады, білімге қызығушылығы артады. II кезең. Қателерді түзету Қателерді түзету қателерді анықтаумен қатар жүреді. Әрбір білім алушы өзінің «проблемалық» тақырыптарын бірнеше рет қайталауы арқылы шет тілін меңгеруде оң нәтижеге қол жеткізе алады. - Деректер матрицасы - бұл тест нәтижелері енгізілетін кесте. Бұл сыныптағы «меңгере алу» картинасын тұтастай және әрбір білім алушыны жеке көруге мүмкіндік береді; Қателіктерді есепке алу (барлық жазбаша жұмыстарда «меңгере алуын» бақылау). Бұл белгілі бір тақырыпты немесе ережені меңгере алмаған әр білім алушының қандай проблемалары бар екенін анықтауға мүмкіндік береді. Нақты қателіктер туралы ақпарат әрбір білім алушының мәліметтеріне енгізіледі (39 -кесте). 128 39-кесте. 7-сынып оқушысы Д.Жақановтың жеке жоспары Қиындық туғызатын дағдылар мен қабілеттер 26.10. 28.10 29.10. 31.10. 01.11 12.11. 23.11. 29.11. Ойын жазбаша білдіруді ұйымдастыру Қарым-қатынас мәселесін шешу Лексикалық дағдылары Грамматикалық дағдылары Орфографиялық дағдылары Тыныс белгілерін қою дағдылары Білімдегі олқылықтардың орнын толтыру бойынша жұмыс формалары әр түрлі болуы мүмкін. Жеке жоспарда топтық сабақтарды - жасыл түспен, сараланған тәсіл - күлгін, жеке сабақтар - көк түстермен бөліп көрсету ұсынылады. Жеке жоспар парағы олқылықтарды қалпына келтіруге, нақты бір білім алушының білімін толықтыруға арналған және оның жеке қабілеттерін дамытуға бағытталған. ІІІ кезең. Жіберілген қателіктерді талдау Қателіктерді талдау жұмыс түріне байланысты. Әр жұмыс түрінен кейін ауызша немесе жазбаша, сапалық және сандық талдау жүргізіледі. Мұқият талдау жеке білім алушылардың кемшіліктері мен жетістіктерін терең зерттеуге, білім алушылардың қателері мен негізгі қиындықтарын бөлуге, олардың пайда болу себептерін зерттеуге және оларды жою жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. IV кезең. Білімдегі олқылықтарды жоюды жоспарлау Бұл жұмыс талдауға негізделген және оның нәтижелері білім алушыларға айтылады. Педагог сабақты қашан, кімнен, қандай мақсатпен сұрау керектігін және бұл үшін қандай құрал қолдануды жоспарлайды. Қателер бойынша жұмыс әрбір жазбаша жұмыстан кейін, ал қайта бағалау - «қанағаттанарлықсыз» бағадан кейін жүргізіледі. Қатаң бақылау әр білім алушының барлық тесттер мен сынақтарды орындағанына көз жеткізу үшін жүзеге асырылады. V кезең. Кемшіліктерді жою. Сыныпта талдау жұмысын жүргізу. Ұсынымдар: - алынған нәтижелер туралы сынып пікірін сұрау; - жазбаша тексеру (жақсы баға алынғанға дейін) жеке және фронтальды қателер бойынша жұмыс; - жеке және фронтальды зерттеу кезінде қайталауға арналған тапсырмалар (жақсы бағаға дейін). VI кезең. Алдын алу шаралары 129 Келесі алдын алу шаралары білім алушылардың қателіктерін азайтуға ықпал етеді: - жазбаша тапсырмалардың мәтіндері оңай оқылуы керек; - білім, білік, дағдыны арттыруға арналған белсенді ауызша жаттығуларды, типтік қателіктерді жүйелі түрде талдау; - жаңа материалды түсіндіру кезінде қатені болжап, материалды дұрыс меңгеруге арналған тапсырмалар жүйесін таңдау; - қызығушылық тудыратын, тұрақты зейінді қалыптастыратын тапсырмаларды таңдау; - өзін-өзі басқаруға жүйелі түрде дағдыландыру. Білім алушылардың біліміндегі олқылықтарды толтыру үшін жеке жұмыс бағытын әзірлеу ұсынылады. Яғни, «жеке жоспар парағында (ЖМП)» даму мен оқудағы өзгерістер процесін көрсету керек. Ол әр білім алушыға жеке тәсілді жүзеге асырып қана қоймай, оның біліміндегі олқылықтарды жою үшін жұмысты есепке алуға, қадағалауға, түзетуге, білім беру мотивациясының деңгейін көтеруге мүмкіндік береді. Мысалы, «Шетел тілі» пәні бойынша жұмысты бақылау үшін білім алушының «Жеке жоспар» парағы қолданылады. «Жазылым» дағдысы бойынша білім алушының жазу қабілетінің қалыптасуын тексеру кезінде білім деңгейінің төмендеуі мүмкін топты - сары түспен, ал жоғары ынтасы бар білім алушылар тобын – жасыл түспен белгілейді. Білім деңгейі төмендеп кеткен білім алушылардың білім деңгейін көтеру жұмыстарын жүргізіп, олардың проблемалық тұсы анықталады. Мысалы, тексеру жұмыстардың бірі бейресми хат жазу қабілетін тексеруге бағытталады. Бұл тапсырманы орындау кезінде білім алушының лексикалық, грамматикалық және орфографиялық білімін байқауға болады. «Қарым-қатынас мәселесін шешу» критерийі бойынша «Жазылым» дағдысы кезінде білім деңгейінің төмендеуі мүмкін топтағы білім алушының қателіктерін анықтау: - қарым-қатынастағы қателігі (досына); - жазылым дағдысындағы қойылған сұраққа толық және нақты жауап бере алмауы (негізгі бөлімде тапсырманың барлық аспектілері ашылмаған); - жазылым дағдысындағы жеткіліксіз көлемі. «Мәтінмен жұмыс» критерийі бойынша: - абзацтарға дұрыс мән бермеу; - лексикалық тұрғыда логикалық байланыстың болмауы. «Мәтіннің тілдік безендірілуі» критерийі бойынша: - грамматикалық қателер (мәтіннің болмауы, үш шақтағы етістіктердің дұрыс қолданылмауы, сөйлемдердің дұрыс құрылмауы); - жеке сөздердің дұрыс жазылмауы; - тыныс белгілердің дұрыс қолданылмауы; - лексикалық қателер. Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Жазғы мектеп жұмысын ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқаулар әзірледі. Әдістемелік нұсқаулар «Шетел тілі» пәніне арналған күрделі тақырыптарды /оқу 130 мақсаттарын анықтайды (1-10-сыныптар). Әдістемелік ұсынымдар Академияның http://nao.kz сайтында орналастырылған. Пандемия мен шектеу шаралары кезінде «Шетел тілі» пәні бойынша барлық тілдік дағдылар қамтылмауы мүмкін. Сондықтан «Шет тілі» пәні мұғалімдеріне білім алушылардың тілдік қажеттіліктерін ескере отырып, лексикалық немесе грамматикалық тақырыпты таңдау құқығы беріледі. Мысалы, 40-кестеде білім алушылардың білімін толықтыру мен олқылықтарды жою үшін сынып бойынша ұсынылатын күрделі тақырыптар берілген. 40-кесте. 5-9-сыныптардағы «Шетел тілі» оқыту пәнінің күрделі тақырыптарының мысалы: Ағылшын тілі Неміс тілі Француз тілі 5 сынып Holidays (International holidays should be excluded, as children have no idea what foreign holiday are and how they are celebrated, also discussion of surveys and graphs) Unsere Heimat - Kasachstan. Reise durch Kasachstan Les matières scolaires et les objets scolaires Values Family and friends Traditionen und Folklore Arbre généologique The world of work (too early to discuss graphs) Ökologie und Lebenssicherheit La langue et la culture 6 сынып Helping and Heroes (the topics are not interconnected) Around the house Die Erde – unser Haus La vie scolaire Our countryside (asking about places in the town) – not all learners have strong orientation skills; not all have good imagination) My neighbourhood Kasachische und deutsche Kultur Les passe-temps Drama and theatre (too early to write a review) My favourite movie Gesunde Lebensweise Les fêtes et les repas 7 сынып Communication and technology (Writing an E-mail) Electronic devices Hervorragende Persönlichkeiten meiner Region L’histoire de mon pays The lost world – should be removed from learning the topic (the context is not properly given, two extracts are not connected with anything, main text is given in a track) Natural disasters Musik und Literatur La ville et le village Space and Earth (not connected with other subjects, do not know astronomy) Planets in the Universe Beruf der Zukunft La mode et le vêtement 131 8 сынып Action and Protest (Writing e-mails, freegans, vocabulary is not applicable to everyday usage and life) Call to Action Innovationen in der Welt Erfindungen, die die Welt verändert haben Les masse-média,les réseaux sociaux Television (too complex terminology, too specific) Internet technologies Zeit der Friedenstiftung L’héritage culturel Future of food (too scientific, impossible to use in everyday life) National Cuisine / Cuisine of different countries Der Mensch und sein Können Temps de la paix et de la création 9 сынып Traditions and Language (specific vocabulary) Alternative Energiequellen Energie du Soleil et de la Terre Charities and conflict (Topic of conflict is not appropriate to age, little connection with Charity) Charity Berufsauswahl Le choix de la profession Science and Technology (less about space, more about modern technologies, internet providers) Persönlichkeitsentwicklung L´homme et la société Педагог бақылау құралдарын оңтайлы қолдану арқылы білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толтырады және әрбір білім алушының белсенді жұмысын қамтамасыз етеді. Педагогтерге:  сыни ойлауды дамытуға бағытталған ситуациялық тапсырмаларды қолдану;  функционалдық сауаттылықты қалыптастыру;  оқытудың интерактивті әдістерін қолдану (жоба әдісі, пікірталас, ойын, ізденіс әдістері);  жеке кеңес, қосымша сабақтар ұйымдастыру;  «жексенбілік мектеп», «демалыс мектебі», «жазғы мектепті» саны 15 баладан асырмай ұйымдастыру ұсынылады. Білім алушылардың сенбілік, жексенбілік сабақтарын кестеге сәйкес ұйымдастыру ұсынылады. Мұнда білім алушылардың біліміндегі олқылықтарды жою үшін ғана емес, сонымен қатар олардың қарым-қатынас дағдыларын дамыту үшін де мақсатты жұмыс жүргізіледі. Кеңес беру арқылы білім алушылардың әр түрлі (топтық, жеке) жұмыс түрлерін біріктіреді. Қосымша сабақтарға дайындықты педагогтер де, білім алушылар да бірлесе жүзеге асырады. Педагог оқылатын материалдың мазмұнын логикалықдидактикалық талдаумен бірге қиындықтарды, кемшіліктерді, білім алушылардың ауызша жауаптарындағы қателіктерін және оқылатын тілдегі жазбаша жұмыстарды жүйелейді. Осы негізде ол қосымша сабақ кезінде қайта оқытылуы мүмкін тақырыптардың тізімін нақтылайды. Білім алушылар өз кезегінде қосымша сабақтарға дайындалуды үйренеді, оның шарттары алдынала өзара келісіледі. 132 «МАТЕМАТИКА ЖӘНЕ ИНФОРМАТИКА» БІЛІМ САЛАСЫ «Математика және информатика» білім саласы бойынша келесі пәндер оқытылады: «Математика» – 5, 6-сыныптар; «Алгебра» – 7-9-сыныптар; «Геометрия» – 7-9-сыныптар; «Информатика» – 5-9-сыныптар. Республиканың жалпы білім беретін мектептеріндегі оқу процесі ҚР Білім және ғылым министрінің 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығымен бекітілген Үлгілік оқу жоспарларымен (2021 жылғы 26 наурыздағы №125 бұйрығымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) жүргізіледі. Атап айтқанда, жаңартылған мазмұнның Үлгілік оқу жоспарлары және төмендетілген оқу жүктемесімен Үлгілік оқу жоспарлары. «Тиісті үлгідегі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2018 жылғы 30 қазандағы № 595 бұйрығына сәйкес білім беру ұйымдары меншік түрі мен нысанына қарамастан, үлгілік оқу жоспарын, оның ішінде оқу процесі жүзеге асырылатын қысқартылған оқу жүктемесі бар үлгілік оқу жоспарларын дербес таңдап алады. Сондықтан, Үлгілік оқу жоспарының түріне байланысты негізгі орта білім беру деңгейінде «Математика және информатика» білім саласы пәндерін оқытуға бөлінген оқу жүктемесінің көлемі әртүрлі болуы мүмкін. Негізгі орта білім беру деңгейінде оқытылатын «Математика», «Алгебра», «Геометрия» пәндері бойынша оқу жүктемесі 41-кестеде көрсетілген. 41-кесте. Оқу жүктемесінің көлемі Сынып Оқу пәнінің атауы Жалпы жүктеме, сағат Үлгілік оқу жоспары (жаңартылған мазмұн) Үлгілік оқу жоспары (төмендетілген оқу жүктемесімен) Апталық Жылдық Апталық Жылдық 5 Математика 5 170 - - 6 Математика 5 170 - - 7 Алгебра 3 102 2 68 7 Геометрия 2 68 1 34 8 Алгебра 3 102 2 68 8 Геометрия 2 68 1 34 9 Алгебра 3 102 2 68 9 Геометрия 2 68 1 34 Төмендетілген оқу жүктемесімен Үлгілік оқу бағдарламалары пәннің базалық білім мазмұнынан, оқыту мақсаттары жүйесінен, ұзақ мерзімді жоспардан тұрады. Бұл оқу бағдарламаларында да, ұзақ мерзімді жоспарда да тақырыптар мен бөлімшелерді меңгеруге қажетті сағат сандары көрсетілмеген. Бөлімшелердің арасында сағат сандарын бөлу құқығы практик-мұғалімге берілген, бірақ материал кестеде көрсетілгендей, сол тоқсанда игерілуі тиіс. Үлгілік оқу бағдарламаларына сәйкес негізгі орта білім беру деңгейінде «Математика», «Алгебра», «Геометрия» пәндерін оқытудың мақсаты – пән 133 мазмұнын сапалы игеруді қамтамасыз ету, білім алушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру, сыни тұрғыдан ойлауды дамыту, ғылымижаратылыстану пәндерін игеруге қажетті математикалық білім мен дағдылардың негіздерін игеру, оқу пәні материалдары негізінде білім алушылардың интеллектуалдық деңгейін дамыту. «Алгебра», «Геометрия» пәндерін оқыту барысында математикалық сауаттылықты қалыптастыру мақсатында білім алушыларға анықтамалықтарды қолдану, оқу, әдістемелік және анықтамалық әдебиеттерден анықтамаларды, формулалар және басқа да тұжырымдарды іздеу; математикалық формулаларды қолдану, дербес жағдайларды жалпылау негізінде шамалар арасындағы тәуелділіктің формулаларын өздігінен құрастыру; игерілген математикалық білім, білік, есептеу, өлшеу және графиктік дағдыларды пайдаланып практикаға бағытталған тапсырмаларды шешу; дәлелдемелі пайымдау жүргізу, талқылауға қатысу және логикалық негізделген қорытындылар жасау; математикалық мәтінмен жұмыс жасау (талдау, қажетті ақпаратты алу), математикалық терминология мен символдарды қолдана отырып, өз ойын ауызша және жазбаша түрде анық, нақты түсіндіру іскерліктерін үйрету ұсынылады. Білім алушылардың оқу-ақпараттық құзыреттілігін дамыту мақсатында жобалық жұмыс арқылы ғылыми-зерттеу қызметін жүргізуге ерекше назар аударылуы тиіс. Жобамен жұмыс істейтін оқушылар жеке немесе топта жұмысты жоспарлау, мақсат қою, қажетті ақпаратты іздеу, гипотезаны ұсыну және дәлелдеу, эксперимент жүргізу, атқарылған жұмыс туралы нәтижелерді ұсыну, талдау және бағалау жұмыстарын орындау, сондай-ақ өз жобасын шебер қорғау керек. Білім алушыларда когнитивті қызығушылықты, интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттілікті, бағдарлама компоненттерін өз бетінше қолдану және оқу курсының мазмұны арқылы өз білімдерін толықтыру қабілетін дамытуға, проблемалы-бағытталған оқыту технологиясын пайдалануға, өнертапқыштық, тапқырлық біліктерін дамытуға назар аудару қажет. Пәнге деген қызығушылықты арттыру мақсаттарының бірі білім алушылардың жобалық іс-әрекеттерін дамыту жұмыстарын жүргізу. Жобалау технологияларын қолдану пән бойынша оқу сапасын көтеріп қана қоймайды, пәнаралық байланысты жүзеге асырады және оқу пәнін игерудің тиімділігін арттырады. Жобамен жұмыс істеу барысында білім алушылар топтасып немесе жеке жұмыстарын жоспарлауды, мақсат қоюды, қажетті ақпаратты іздеуді, гипотезаны ұсынуды және дәлелдеуді, тәжірибелер жүргізуді, орындалған жұмыстың нәтижелерін көрсетуді, талдау мен бағалауды, сонымен қатар өз жобаларын қорғауды үйренеді. Пәндерді оқыту процесінде білім сапасын жетілдіру мақсатында жеке тұлғаға бағытталған проблемалық оқыту, саралап оқыту тәсілдерін, сонымен қатар іс-әрекет түрлері мен тапсырмаларды ұқыпты іріктеу арқылы дамыта оқыту тәсілдерін қолдану ұсынылады. Үлгілік оқу бағдарламаларының түрлеріне қарай негізгі орта білім беру деңгейінде «Математика», «Алгебра», «Геометрия» пәндерінің базалық білім мазмұны мен оқыту мақсаттарының жүйелеріне тоқталайық. 1. 5-6-сыныптардың «Математика» оқу пәні. 134 5-6-сыныптарда оқытылатын «Математика» пәнінің білім мазмұнында пәнді әрі қарай жалғастыруға қажетті материалдар игерілетін болғандықтан оқыту жүктемесін төмендету бұл сыныптарда қарастырылмаған, яғни Үлгілік оқу жоспарларында аптасына бөлінген 5 сағат оқу жүктемесі сақталған (32- кесте) және осы сыныптарда математика курсы жаңартылған мазмұнның Үлгілік оқу бағдарламаларымен оқытылады. Оқу бағдарламасы бойынша 5-6-сыныптарда «Математикалық моделдеу және анализ» бөліміне баса назар аударылған. Әр бөлімді игерген кезде мәтінді есептерді шығару ұсынылады. Практикаға бағытталған есептерді қарастыруға байланысты статистикалық мәліметтерді ұсынуға арналған тапсырмаларды орындауға көңіл бөлінген. 5-6-сыныптарда оқытылатын «Математика» оқу пәнінен әр тоқсан сайын өткізілетін бөлім бойынша жиынтық бағалау рәсімінің нақты саны 42-кестеде көрсетілген. 42-кесте. «Математика» пәні бойынша жиынтық бағалау саны Сынып Бөлім бойынша жиынтық бағалау саны 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 5-сынып 3 1 3 3 6-сынып 2 2 3 3 2. 7-9-сыныптар, «Алгебра» оқу пәні. Үлгілік оқу бағдарламасы (төмендетілген оқу жүктемесімен) бойынша 7-9-сыныптарда «Алгебра» оқу пәнінің әзірленген Үлгілік оқу бағдарламасында (жаңартылған мазмұндағы) қарастырылатын бөлімдер толығымен қалдырылған, айырмашылық бөлімше бойынша оқыту мақсаттарына өзгерістер енгізілген. Мысалы, 8-сыныпта айнымалысы модуль таңбасының ішінде берілген квадрат теңдеулерді шешу; квадраттық функцияны қолданып, қолданбалы есептерді шығару; 9-сыныпта геометриялық ықтималдыққа есептер шығару және т.б. ҚР БҒМ 2008 жылғы 18 наурыздағы № 125 бұйрығымен бекітілген «Орта білім беру ұйымдары үшін білім алушылардың үлгеріміне ағымдағы бақылау, оларға аралық және қорытынды аттестаттау жүргізудің үлгілік қағидаларының» 14-5-тармағына сәйкес бөлім бойынша жиынтық бағалау тоқсанына үш реттен артық өткізілмейді және бөлімді екі кезеңде өткізуге болады. Сондықтан, 9-сыныпта қарастырылатын «Тізбектер», «Тригонометрия» бөлімдерінің көлемінің үлкендігіне қарай екінші және үшінші тоқсанда бөлім бойынша екі жиынтық бағалау ұсынылған. 7-9-сыныптарда оқытылатын «Алгебра» оқу пәнінен әр тоқсан сайын өткізілетін бөлім бойынша жиынтық бағалау рәсімінің нақты саны 43-кестеде көрсетілген. 43-кесте. «Алгебра» пәні бойынша жиынтық бағалау саны. Сынып Жаңартылған мазмұндағы Үлгілік оқу жоспары бойынша 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 7-сынып 2 2 2 1 8-сынып 1 2 3 1 9-сынып 2 2 2 2 135 Сынып Оқу жүктемесі төмендетілген Үлгілік оқу жоспары бойынша 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 7-сынып 2 2 1 1 8-сынып 1 1 2 1 9-сынып 2 2 2 2 3. 7-9-сыныптардың «Геометрия» оқу пәні. Үлгілік оқу бағдарламасы (төмендетілген оқу жүктемесімен) бойынша 7-9-сыныптарда «Геометрия» оқу пәнінен әзірленген Үлгілік оқу бағдарламасында (жаңартылған мазмұндағы) қарастырылатын бөлімдер толық сақталған, айырмашылығы бөлімше бойынша оқыту мақсаттарына өзгерістер енгізілген. Оқыту мақсаттарына қойылатын басты талап сәйкес теореманы, қасиетті білу және қолдану. Апталық оқу жүктемесінің азайтылуына байланысты теоремалар мен формулаларды қорытып шығару мақсаты білім алушылардан талап етілмейді. Сонымен қатар, кейбір бөлімдер мен бөлімшелердің атаулары нақтыланып, кейбір оқыту мақсаттарының реті өзгертілді. 7-9-сыныптарда «Геометрия» пәнін оқытуда пәннің практикалық бағыттылығы күшейтіледі. ҚР БҒМ 2008 жылғы 18 наурыздағы № 125 бұйрығымен бекітілген «Орта білім беру ұйымдары үшін білім алушылардың үлгеріміне ағымдағы бақылау, оларға аралық және қорытынды аттестаттау жүргізудің үлгілік қағидаларының» 14-5-тармағына сәйкес бөлім бойынша жиынтық бағалау тоқсанына үш реттен артық өткізілмейді. Осыны ескере отырып, бөлім бойынша жиынтық бағалаудың саны ұсынылады (44-кесте). 44-кесте. «Геометрия» пәнінен бөлім бойынша жиынтық бағалау саны Сынып Жаңартылған мазмұндағы Үлгілік оқу жоспары бойынша 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 7-сынып 2 2 2 1 8-сынып 1 2 2 1 9-сынып 2 2 2 2 Сынып Төмендетілген оқу жүктемесімен Үлгілік оқу жоспары бойынша 1-тоқсан 2-тоқсан 3-тоқсан 4-тоқсан 7-сынып 1 2 1 1 8-сынып 1 1 1 1 9-сынып 1 1 1 1 Төмендетілген оқу жүктемесімен Үлгілік оқу жоспарына сәйкес 7-9-сыныптарда «Геометрия» пәнінің апталық жүктемесі 1 сағатты құрайды. Сондықтан, осы оқу жоспарымен оқытылатын «Геометрия» пәні бойынша тоқсандық жиынтық бағалау өткізілмейді, қорытынды баға жартыжылдыққа қойылады. 5-6-сыныптардағы «Математика», 7-9-сыныптардағы «Алгебра» және «Геометрия» пәндерінен білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру бойынша ұсынымдар 136 2021-2022 оқу жылы бойы 5-6-сыныптардағы «Математика», 7-9-сыныптардағы «Алгебра» және «Геометрия» пәндерінен шектеу шаралары кезеңінде жіберілген білім алушылардың біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыру бойынша жұмыс жүргізу және бұл жұмысты кезең-кезеңмен өткізу ұсынылады. 1-кезең. Диагностикалық жұмыс (І тоқсанның бірінші аптасы). 1) Кешенді диагностикалық жұмысты жүргізу. Төмендегі кестеде сыныптар бойынша тапсырмалар әзірлеу үшін ұсынылған оқыту мақсаттары/тақырыптар берілген. 45-кесте. Тапсырмалар әзірлеу үшін ұсынылған оқыту мақсаттары/тақырыптар Сынып Тапсырмалар әзірлеу үшін ұсынылған оқыту мақсаттары/тақырыптар 5-сынып, Математика Тапсырмалар 4-сыныпқа арналған «Математика» пәнінен оқу бағдарламасының оқыту мақсаттары бойынша құрастырылады. 4.1.2.8 көптаңбалы сандарды жазбаша қосу және азайту алгоритмдерін қолдану 4.1.2.3 көптаңбалы сандармен есептеулер жүргізгенде қосу және көбейтудің қасиеттерін қолдану; 4.1.2.11 екітаңбалы санға жазбаша көбейту және бөлу алгоритмдерін қолдану; 4.1.2.13 бөлінді мәнінде нөлдер болатын жағдайда көптаңбалы санды екітаңбалы/үштаңбалы санға бөлу алгоритмін және кері амал алгоритмін қолдану 4.2.1.7 төрт амалдан артық жақшалы және жақшасыз өрнектерде арифметикалық амалдардың орындалу тәртібін анықтау, олардың мәнін табу 4.2.1.3 айнымалысы бар өрнектерді құру және есептер шығару барысында қолдану; 4.5.1.7 үш-төрт амалмен шығарылатын есептерді модельдеу және түрлі әдіспен шығару, ең тиімді әдісті анықтау; 4.2.2.2 39+490 : k = 46; 230 · а + 40 = 1000 : 2 түріндегі теңдеулерді шешу 6-сынып, Математика Тапсырмалар 5-сыныпқа арналған «Математика» пәнінен оқу бағдарламасының оқыту мақсаттары бойынша құрастырылады. 5.2.1.2 - әріптердің берілген мәндері бойынша әріпті өрнектердің мәндерін табу; 5.2.2.1 - арифметикалық амалдардың белгісіз компоненттерін табу ережесі негізінде теңдеулерді шешу; 5.1.2.5 - натурал сандардың 2-ге, 5-ке, 10-ға бөлінгіштік белгілерін қолдану; 5.1.2.6 - натурал сандардың 3-ке және 9-ға бөлінгіштік белгілерін қолдану; 5.1.2.12 - екі және одан артық сандардың ЕҮОБ-ін және ЕКОЕ-ін табу; 5.1.2.14 - жай бөлшектерді қысқартуда бөлшектің негізгі қасиетін қолдану; 5.1.2.16 - жай бөлшектерді ортақ бөлімге келтіру; 5.1.2.20 - аралас сандарды қосу және азайтуды орындау; 5.1.2.21 - жай бөлшектерді, аралас сандарды көбейтуді орындау; 5.1.2.23 - жай бөлшектерді және аралас сандарды бөлуді орындау; 5.1.2.24 - санның бөлігін табу және бөлігі бойынша санды табу; 5.1.2.30 - ондық бөлшекті натурал санға және ондық бөлшекке 137 бөлуді орындау; 5.5.1.5 - бөлшектерге арифметикалық амалдар қолданып мәтінді есептер шығару; 5.1.2.34 - берілген санның пайызын табу; 5.1.2.35 - бір санның екінші санға пайыздық қатынасын және керісінше табу; 5.1.2.36 - берілген пайызы бойынша санды табу; 5.5.1.6 - пайызға байланысты мәтінді есептерді шығару. 7-сынып, Алгебра Тапсырмалар 6-сыныпқа арналған «Математика» пәнінен оқу бағдарламасының оқыту мақсаттары бойынша құрастырылады. 6.1.2.5 - пропорцияның негізгі қасиетін білу және қолдану; 6.5.1.1 - шамалары тура және кері пропорционалдықпен байланысты есептерді ажырату және шығару; 6.5.1.2 - пайызға берілген есептерді пропорция арқылы шешу; 6.1.2.6 - шамаларды берілген қатынаста бөлу; 6.1.2.7 - шамаларды берілген сандарға кері болатын пропорционал бөліктерге бөлу; 6.1.1.9 - санның модулі анықтамасын білу және оның мәнін табу; 6.1.2.12 - рационал сандарды салыстыру; 6.1.2.13 - таңбалары бірдей, таңбалары әртүрлі рационал сандарды қосуды орындау; 6.1.2.14 - рационал сандарды азайтуды орындау; 6.1.2.15 - рационал сандарды көбейтуді орындау; 6.1.2.16 - рационал сандарды бөлуді орындау; 6.1.2.22 - рационал сандармен арифметикалық амалдарды орындау; 6.2.1.9 - алгебралық өрнектерді тепе-тең түрлендіруді орындау; 6.2.2.3 - бір айнымалысы бар сызықтық теңдеулерді шешу; 6.2.2.4 - х  a  b түріндегі теңдеулерді шешу, мұндағы a және b – рационал сандар; 6.5.1.6 - мәтінді есептерді сызықтық теңдеулерді құру арқылы шығару; 6.2.2.9 - сан аралықтардың бірігуін және қиылысуын табу; 6.2.2.10 - 𝑘𝑥 > 𝑏, 𝑘𝑥 ≥ 𝑏, 𝑘𝑥 < 𝑏, 𝑘𝑥 ≤ 𝑏 түріндегі сызықтық теңсіздіктерді шешу; 6.2.2.14 - бір айнымалысы бар сызықтық теңсіздіктер жүйесін шешу; 6.2.2.15 - |x|>a, |x|≥a, |x|